یادگاری عمارت کلاه فرنگی از روز‌های سخت ایران

عصر قاجار اگر کل دوره معاصر را شامل نشود، قسمت اعظم اين بخش تاريخى را در شامل می‌شود. دوره اى كه بايد انفعال مردم ايران را در زمان فعلی و قسمت بزرگى از دلايل زیاد شدن فاصله هاى سياسى، اقتصادى، اجتماعى آن را با کشور‌های اروپايى در آن زمان يافت. اثر‌گذاری اتفاقات كشورهاى منطقه و قدرت هاى اروپايى بر وقایع تاريخى ايران، بخشی از گذشته روابط سياسى و تعاملات اقتصادى ايران با كشورهاى شاخص منطقه و كشورهاى مهم اروپايى مثل هلند، اسپانيا، فرانسه، انگلستان، كه در واقع آغاز آن به ابتدای عصر صفويان باز‌مى گردد؛ ولی در عصر قاجاریه به حداکثر خود رســيده را نيز مطرح كرده اســت تا امكان مقايســه ى شرایط سياسى آن كشــورها هم زمان با وقایع و فاقات ايران و نحوه اثر‌گذاری وقایع و اتفاقات جهانی بر اتفاقات داخلى ممکن باشد.

رضاشاه در شرایطی در ایران بر روی کار آمد که اوضاع داخلی ایران در نهایت بی نظمی و از هم گسیختگی قرار داشت. لژیون قزاق در ابتدا به درخواست دولت ایران و به وسیله روسیه در ایران تشکیل شد و فرماندهانش را روس‌ها نصب می‌کردند اما بعدها تحت تسلط انگلیس درآمد. رضاخان تنها دو ماه بعد از منصوب شدن به فرماندهی لژیون قزاق با کمک دو هزار و پانصد نفر توانست تهران را فتح و علیه احمدشاه قاجار کودتا کند. این شرایط نشان دهنده اوج ضعف دولت مرکزی در آن دوره است. رضاشاه پس از قدرت گرفتن، کارهای بزرگی در ایران کرد. کارهای مثبت و منفی زیادی که در تمام آن‌ها ردپایی از منافع بیگانگان را می‌توان یافت به این معنا که شاید خود رضاشاه به خاطر بی سوادی نمی دانست که مثلا راه آهن شمال به جنوب برای ایران فایده اقتصادی ندارد اما نیت سازندگی ایران را داشت.

صنعت معماری گردشگری

از اقدامات مهم رضا شاه دستورات ساخت بناهای مختلف با کاربری های سازنده جهت رشد کشور بوده است که در ادامه به این اقدامات می پردازیم.
معماری یک هنر خارق العاده است که از مهم ترین دستاوردهای بشر محسوب می شود. انسان به وسیله معماری توانسته است موارد بسیاری را ابراز کند، مواردی مانند عقایت شخصی، بومی، عقاید فرهنگی و بسیاری موارد دیگر.کشور ما ایران به دلیل داشتن تاریخچه و قدمتی طولانی دارای آثار تاریخی بسیار زیادی می باشد و در زمینه آثار و بناهای تاریخی و ملی از جمله کشور های زیبا و وصف نشدنی می باشد.

ایران به دلیل داشتن مردمانی هنر دوست و چیره دست در زمینه هنر، معماری و… همواره در هر بازه زمانی و حکومتی آثار بی نظیر و غیر قابل توصیفی دارد که نمونه آن ها را در کشور های دیگر کمتر می توان پیدا کرد یا آنکه می توان به جرات گفت که کشور های دیگر در سراسر جهان به اندازه ایران دارای بناهایی تاریخی با این عظمت و زیبایی نیستند. عبارت اصفهان، نصف جهان تصدیق کننده این موضوع می باشد!

معماری دارای دو نقش اساسی که شامل لازمه و جاذبه است می باشد. لازمه در حوزه زیر ساخت های صنعت گردشگری و جاذبه، جزئی از جاذبه های فرهنگی می باشد. نتایج و تجربه نشان داده است که در بین جاذبه های گردشگری ایران، معماری نقش اساسی را بازی می کند و بخش عمده ای از گردشگران چه داخلی و چه خارجی از جهت بازدید از آثار معماری در ایران سفر می کنند. آثار تاریخی معماری همچون سی و سه پل، ارگ کریم خان و بسیاری دیگر. این سفر ها نتایج مثبتی دارد که به آن ها نگاه کوتاهی می اندازیم.

1- افزایش و رونق اقتصادی برای کسب و کار های کوچک و بزرگ
2- تاثیر گذاری در عرصه توسعه فرهنگی و تعامل با گردشگران خارجی و در نتیجه تعامل فرهنگ جهانی
3- ارتقا فرهنگ به لحاظ تنوع و گستردگی جغرافیایی در دوره های تاریخی
4- تاثیر گذاری در عرصه بین الملل توسعه اقتصادی ناشی از تنوع و گستردگی جغرافیایی

شناخت عمارت کلاه فرنگی

به دلایل بالا صنعتی به نام« معماری برای گردشگری» ظهور کرده است. این صنعت نوظهور یکی از پرطرفدارترین شاخه ها در علم گردشگری و معماری می باشد. در قرن حاضر برخی برخی از بناها و آثار معماری صرفا جهت جذب گردشگر ساخته می شود و البته که در این راه موفقیت های چشمگیری کسب می کنند. همه این ها دلیل بر اهمیت معماری در گردشگری می باشد.
در این مقاله قصد داریم عمارت تاریخی کلاه فرنگی بی سیم را برای مخاطبان شرح دهیم.

عمارت کلاه فرنگی سبک نادری از معماری می باشد که در طرح های مختلف ساخته می شود. در لغت نامه دهخدا درباره کلاه فرنگی آمده است: عمارتی که در میان عرصه ساخته شود یا بنایی در میان عرصه با گنبدی شبیه به مخروط. در ایران نیز بنایی به نام عمارت کلاه فرنگی بی سیم داریم.

این عمارت در سال 1303 شمسی به دستور رضا خان پهلوی با طراحی شخصی به نام مارکوف پروس و توسط ابراهیم معمار باشی که از معماران بنام دوره قاجار و معمار وزارت پست و تلگراف سابق بوده است، ساخته شده است. این عمارت دارای گنبدی مشابه به مخروط و دارای اطاقکی مسقف می باشد، این عمارت 97 ساله به عنوان اولین ایستگاه فرستنده و مخابراتی بی سیم ایران جهت ارتباط با جهان شناخته شده است.

ساختمان این عمارت با مساحت 1334 متر ساخته شده است. این عمارت دارای پنجره های مشبک و بعضی از تجهیزات و نما دارای تزئینات حجاری، گچ بری، نما آجر ، منبت کاری و سنگ کاری میباشد.  مساحت کل زمین این عمارت نیز 211544 متر مربع می باشد. حدود13پس از بنای این عمارت، سه سالن دیگر به صورتی خلاقانه و هنرمندانه به بنای اصلی این عمارت اضافه و چسبیده شد که هدف از این کار بهره برداری از فرستنده رادیویی آمریکایی بوده است.

تاریخچه این عمارت

عمارت کلاه فرنگی بی سیم در دوران پهلوی که ساخته شد بیشتر به باغ بی سیم شهرت پیدا کرده بود. در اواخر دوره قاجار نیاز به وجود تلگراف بسیار اهمیت پیدا کرد به گونه ای که رسیدگی به شکایات مردم تنها با تحصن در تلگراف خانه ها امکان پذیر بود. نخستین تلگراف ایران بین مدرسه دارالفنون و کاخ گلستان در سال 1236 راه اندازی شده است. با گسترش شبکه های مخابراتی تلگراف در ایران، زمینه های اجتماعی و فرهنگ کاربردی از این رسانه پیشرفته در زمان خود فراهم شد.

این رسانه در ایران اهمیت به سزایی در پیشبرد جنبش و نهضت مشروطه دارد. بی دلیل نیست که از نهضت مشروطه در قسمتی از تحقیقات با عنوان انقلاب تلگراف یاد می شود. یک سال بعد از راه اندازی خط بین دارالفنون و کاخ گلستان، خطوط دیگری نیز راه اندازی شد که موجب برقراری ارتباط مستقیم میان دارالخلافه و مقر ولیعهد گردید که موضع گیری خرافی مردم نسبت به تلگراف را به دنبال داشت. در آن زمان وزیر وقت تلگراف برقراری ارتباط با شهر های دیگر را برای چند روزی رایگان اعلام کرد که با این شگرد توجه مردم به این رسانه جلب شد. البته مردم چند روزی بعد بر سردر تلگراف خانه ها با جمله« از امروز به بعد حرف مفت قبول نمی شود» رو به رو شدند. امروزه این جمله به یکی از کنایات ایرانی تبدیل شده است.

تمامی سیستم های تلگراف و تلفن سال ها پیش از احداث عمارت کلاه فرنگی بی سیم بوده است و بعد از احداث عمارت کلاه فرنگی بی سیم در تهران به دستور رضا شاه پهلوی، به عنوان با اهمیت ترین بنای مخابراتی بی سیم کشور محسوب شد.

راه اندازی عمارت کلاه فرنگی

اولین کشوری که مجهز به سیستم رادیو بود آمریکا می باشد که بوسیله فردی بنام لی دو فورست در سال 1913 میلادی به بهره برداری آزمایشی رسید. در واقع ارتباط رادیویی ارسال سیگنال ها با استفاده از مدولاسیون امواج الکترومغناطیسی و در فرکانس های رادیویی می باشد. امواج الکترومغناطیسی می توانند از هوا و خلا بگذرند.

این عمارت در تاریخ 17 خرداد سال 1379 شمسی به ثبت ملی رسیده است و این عمارت از آثار مهم ملی است که در حال حاضر در این این عمارت تجهیزاتی کمتر از 20 درصد از ابتدای دوره به صورت دست نخورده باقی مانده است.

بازسازی عمارت کلاه فرنگی بی سیم در سال 84 به مدت 4 سال طول کشید که عمارت کلاه فرنگی بی سیم توسط دستگاه مخصوصی پاکسازی و با بتونه و قیر مرمت شده است.

با توجه به هدف اصلی از ساخت عمارت کلاه فرنگی بی سیم، به دستور رضا خان پهلوی در تاریخ چهارم اردیبهشت ماه سال 1319 شمسی راس ساعت 7 شب رادیو در داخل ساختمان عمارت کلاه فرنگی بی سیم راه اندازی شد و اولین جمله ی معروف و مشهوری که از رادیو که در عمارت کلاه فرنگی بی سیم بود با اجرای سرکار خانم قدسی رهبری پخش شد، “اینجا تهران است، صدای ایران” بود.

در روز افتتاحیه رادیو در عمارت کلاه فرنگی بی سیم، اخبار جهان به هفت زبان زنده دنیا پخش می شده که در ابتدا تمامی برنامه ها در 2 ساعت توسط خانم قدسی رهبری در عمارت کلاه فرنگی بی سیم اجرا شده بود.

سوخت مورد نیاز برای فرستنده های ارتباطات در این عمارت در ابتدا گازوئیل بوده است.

از مهم ترین تلگراف های دریافت شده توسط تجهیزات عمارت کلاه فرنگی بی سیم، تبریک عید نوروز توسط آدولف هیتلر رئیس جمهوری آلمان به رضا خان پهلوی با مضمون: از آن علیحضرت خواهشمندم به مناسبت نوروز صمیمی ترین تبریکاتم را جهت مزید ترقی و تعالی کشور ایران قبول فرمائید، بوده است.

تجهیزات داخل عمارت کلاه فرنگی

عمارت کلاه فرنگی بی سیم در آن دوره، خارج از شهر تهران و بر مرتفع ترین قسمت که برای فرستنده های رادیویی مناسب بوده است بنا گشته است و بعد ها ساخت و ساز ها عمارت کلاه فرنگی بی سیم در داخل شهر جای گرفت.

مشابه بودن کلاه های وارداتی که از فرانسه به ایران وارد شده بود علت نام گذاری این بنا به عمارت کلاه فرنگی بی سیم بوده است.
بنای عمارت کلاه فرنگی بی سیم از 3 سازه و قسمت تشکیل شده است که در ادامه به معرفی قسمت های عمارت کلاه فرنگی بی سیم می پردازیم:

پایه: که شامل عناصر عمودی، قرنیز ها و پایه ستون های عمارت کلاه فرنگی بی سیم است.
بدنه: که شامل عناصر بین پایه و تاج عمارت کلاه فرنگی بی سیم بوده است.
تاج: که گنبدی میباشد که علت اصلی نام گذاری این عمارت است و مهم ترین بخش عمارت کلاه فرنگی بی سیم است.

مهم ترین اتفاقاتی که با ساخت عمارت کلاه فرنگی بی سیم به ثمر رسیده است:

ساخت اولین دکل مخابراتی 120 متری
ساخت مدرسه بی سیم جهت تربیت کارمندان فنی مخابرات جهت کار در عمارت کلاه فرنگی بی سیم
نصب دستگاه 20 کیلو واتی موج بلند در عمارت کله فرنگی بی سیم
افتتاح دستگاه 20 کیلو واتی موج بلند در عمارت کلاه فرنگی بی سیم
نصب و راه اندازی دستگاه های بی سیم در 6 شهر از جمله تبریز و مشهد
خرید دو دستگاه موج بلند توسط مناقصه از شرکت های فرانسوی
و جداسازی مرکز فرستنده و مخابرات از مرکز گیرنده
میباشد.

آموزش کارمندان عمارت کلاه فرنگی

بعد از آماده شدن عمارت کلاه فرنگی بی سیم، به علت اینکه ایرانی ها کار با فرستنده های موج بلند را وارد نبودند، مقرر گشت دوره آموزشی جهت کار با فرستنده ها را ببینند که بعد از آموزش کامل، با فعالیت و کار اشخاص در عمارت کلاه فرنگی بی سیم و با استفاده از مورس و تلگراف و بی سیم به دنیا وصل شدیم.

امضاهای تاریخی عمارت کلاه فرنگی بی سیم زیاد است که یکی از آنها روی کرکره های 70 ساله بیرون عمارت کلاه فرنگی بی سیم است که دو پلاک سربی دارند و روی آنها نوشته شده است: کارگاه فنی اصغر حاج عبدالله، پیچ شمیران، خیابان رضا شاه.
عمارت کلاه فرنگی بی سیم که تاریخی و زیبا است، در سال 1316 شمسی وزارت پست و تلگراف و تلفن زمینه ای برای ایجاد مرکز رادیو در کشور نیز محسوب می شده است.

تبدیل عمارت کلاه فرنگی به دفتر وزیر

در سال 1398 تبدیل عمارت کلاه فرنگی بی سیم به دفتر کار وزیر ارتباطات سر تیتر خبرها بوده است که مشخص گردید هیچ کدام از آثاری که در عمارت کلاه فرنگی بی سیم بود به جای دیگری منتقل نمیشود و همه آنها در سر جای خود در همان فضایی که در عمارت کلاه فرنگی بی سیم داشتند، باقی خواهند ماند. در واقع به دلیل علاقه وزیر ارتباطات به حفظ بناهای تاریخی، برای حفظ و احترام به عمارت کلاه فرنگی بی سیم، تصمیم گرفته شد تا عمارت کلاه فرنگی بی سیم به دفتر کار وزیر جوان کابینه دولت تبدیل شود به طوری که حتی آثار قرار گرفته در عمارت کلاه فرنگی بی سیم در همان فضا باقی بمانند.

برای تبدیل عمارت کلاه فرنگی بی سیم به دفتر وزیر جوان، تعمیراتی در بخش های تاسیسات آب، برق و آبدارخانه و قسمت هایی دیگری از عمارت کلاه فرنگی بی سیم صورت گرفته است، البته این تعمیرات موجب هیچ گونه تغییر در ماهیت عمارت کلاه فرنگی بی سیم نشده است.

یادگاری‌های عمارت کلاه فرنگی

از آثاری که در عمارت کلاه فرنگی بی سیم وجود دارد می توان به شش دستگاه ژنراتور، دستگاه بی سیم ، تابلو های نقاشی و فایل های تصویری و میزها و صندلی های قجری موجود در عمارت کلاه فرنگی بی سیم اشاره کرد. همچنین می توان درعمارت کلاه فرنگی بی سیم اتاقک های رادیو جهت پخش اخبار در عمارت کلاه فرنگی بی سیم، پیام تبریک نوروز آدولف هیتلر به رضا خان، گیرنده های رادیویی و اولین فرستنده روسی رادیویی ایران را مشاهده کرد.

عمارت کلاه فرنگی بی سیم با آنکه به دستور رضا خان ساخته شده است، اما دارای معماری به سبک قاجار می باشد. علت معماری عمارت کلاه فرنگی بی سیم به سبک قاجار این است که در زمان ساخت عمارت کلاه فرنگی بی سیم، رضا خان وزیر جنگ کشور بوده است و پادشاه قاجاری بر تخت سلطنت نشسته بوده است و این باعث سبک معماری قجری عمارت کلاه فرنگی بی سیم است.

اولین فرستنده خریداری شده که در عمارت کلاه فرنگی بی سیم نصب شده است، فرستنده موج بلند روسی می باشد که سال 1301 توسط رضا شاه خریداری شده است. این فرستنده جایگذاری شده در عمارت کلاه فرنگی بی سیم از سوخت گازوییل برای فعالیت بهره می برد، اما از سال 1305 به بعد فرستنده های جدیدی خریداری و در عمارت گلاه فرهنگی بی سیم نصب شده است. با خریداری فرستنده موج کوتاه آمریکایی در سال 1317 توسط رضاخان و نصب آن در عمارت کلاه فرنگی بی سیم، فعالیت رادیویی در ایران آغاز شد.

ژنراتور روسی موجود در عمارت کلاه فرنگی بی سیم تا سال1336 شمسی دارای فعالیت بوده است اما فعالیت این ژنراتور در همان سال متوقف گشت و ژنراتور جدید آمریکایی جایگزین آن در عمارت کلاه فرنگی بی سیم شد. عمارت کلاه فرنگی بی سیم در دوران پهلوی اول یا به عبارتی در دوران رضا شاه تنها فرستنده رادیویی بوده است، اما بعدها یک گیرنده رادیویی دیگر در پارک بی سیم خیابان طیب فعلی در جنوب تهران به نام بی سیم نجف آباد ساخته شد.

اداره عمارت کلاه فرنگی

پاییز سال 1319 جهت اداره هرچه بهتر رادیو عمارت کلاه فرنگی بی سیم، اداره ای با عنوان اداره کل انتشارات و تبلیغات شکل می گیرد و مدیریت آن به دکتر عیسی صدیق علم از استادان برتر دانشگاه تهران داده می شود. در آن سال ها با توجه به اینکه عمارت کلاه فرنگی در خارج از شهر تهران بنا شده بود، کارکنان رادیو با مشکلات رفت و آمد رو به رو بودند و برای حضور در محل کار مجبور بودند مسافتی را با درشکه یا به صورت پیاده طی کنند تا به عمارت کلاه فرنگی بی سیم برسند.

اما از دیگر مشکلات پیش روی رادیو عمارت کلاه فرنگی بی سیم می توان به مشکلات برق اشاره کرد. در آن سال ها برق تهران به صورت دائمی و منظم نبوده است و برق در ساعتی نامنظم قطع می شده است و به همین دلیل برنامه های رادیویی عمارت کلاه فرنگی بی سیم در هر شبانه روز برای شهر تهران به مدت شش ساعت و نیم و برای شهرستان های دیگر این مدت کمتر بوده است.

تا سال 1336 به جهت استفاده از فرستنده های دارای موج کوتاه در عمارت کلاه فرنگی بی سیم، برنامه های رادیویی عمارت کلاه فرنگی بی سیم به جز شهر تهران، تنها در تعداد معدودی از شهرها پخش می شد، به همین دلیل تا آن سال ها رادیو به نام رادیو تهران شناخته می شد، اما در همین سال با نصب و راه اندازی فرستنده 100 کیلو واتی در عمارت کلاه فرنگی بی سیم، تقریبا کل شهر های ایران در محدوده امواج رادیو قرار می گرفتند و پس از آن برنامه های رادیویی افزایش یافتند. بعد از این اتفاق نام رادیو عمارت کلاه فرنگی بی سیم از رادیو تهران به رادیو ایران تغییر کرد.

از زمان افتتاح رادیو تهران در عمارت کلاه فرنگی بی سیم علاوه بر اینکه اشخاص زبده و کار بلدی همچون سعید نفیسی، ذبیح الله صفا،رشید یاسی و… تهیه و تامین برنامه ها و گفتار های رادیو عمارت کلاه فرنگی بی سیم را برعهده داشتند، کسان دیگری چون محمدعلی فروغی،علی اکبر سیاسی،حسینقلی مستعان و بسیاری از بزرگان دیگر آن زمانه با یکدیگر همکار و به عنوان شورای عالی بوده اند.

بازدید از عمارت کلاه فرنگی

عمارت کلاه فرنگی بی سیم از آثار تاریخی کشور می باشد که گردشگران همچون سایر آثار تاریخی از عمارت کلاه فرنگی بی سیم نیز دیدن می کنند. بازدید از عمارت کلاه فرنگی بی سیم برای عموم آزاد است. بازدید از این موزه تاریخی و عمارت کلاه فرنگی بی سیم به اشخاص علاقه مند به سخت افزار ها و همچنین افراد علاقه مند به تاریخ بسیار توصیه می شود؛ چرا که علاوه بر خود ساختمان عمارت کلاه فرنگی بی سیم که بنایی تاریخی و چشم نواز است، آثاری که در این موزه عمارت کلاه فرنگی بی سیم نگه داری می شود، تلاش های سران و دولت برای به روز کردن و هم سطح شدن کشور در زمینه رسانه و ارتباطات با کشور های پیشرفته زمان خود و همچنین مراحل رشد و پیشرفت رسانه را نشان می دهد تا این رسانه به آن چیزی که امروزه در اختیار ما است، در بیاید.

دسترسی به خانه موزه کلاه فرنگی

در حال حاضر  موقعیت عمارت کلاه فرنگی بی سیم در تهران، خیابان شریعتی نرسیده به سید خندان مقابل خیابان شهید قندی بین ساختمان های وزارت پست و تلگراف و تلفن و ساختمان مخابرات ایران ( داخل محوطه وزارت ارتباطات) قرار گرفته است.