کاخ مرمر ۱ کاخ گمشده در دل تهران!
اگر در مسیر گردشگری خود به دنبال کاخی تاریخی و دیدنی می‌گردید، قطعاً کاخ مرمر جزء اولین پیشنهادهای ما به شما است. کاخ مرمر قبل از آنکه یک بنای تاریخی باشد، یک عمار تی بزرگ و زیباست. کاخ مرمر در زمان معاصر ازجمله کاخ‌ها و بناهای تاریخی است که در زمان سلطنت خاندان پهلوی تأسیس‌شده است. کاخ مرمر به دستور رضاشاه پهلوی توسط لو ون تادوسیان یکی از برجسته‌ترین معماران آن زمان که ایرانی_ارمنی تبار بود در سال ۱۳۲۰ هجری شمسی ساخته شد.
رضاشاه از مدت‌ها پیش در نظر داشت ساختمانی از جنس مرمر در محل کنونی کاخ مرمر بسازد. پس‌ازآن که سرپوشی از جنس طلا با نمای مسجد شیخ لطف‌الله در اصفهان، از طرف اهالی این شهر به او تقدیم شد، او تصمیم خود را قطعی کرد و دستور داد کاخ مرمر را به همان شکل مسجد شیخ لطف‌الله طراحی و اجرا کنند. نام کاخ مرمر برگرفته‌شده از نمای بیرونی آن است که با سنگ‌های مرمر زیبا به رنگ سبز مزین شده است.
وسعت اصلی ساختمان کاخ مرمر ۲۸۷۰ مترمربع است که در زمینی به مساحت ۳۵ هزار و ۴۶۲ مترمربع قرارگرفته است. از زمان دستور رضاشاه برای تأسیس کاخ مرمر در سال ۱۳۱۳ و افتتاح این کاخ در سال ۱۳۱۶ فاصله زمانی نسبتاً طولانی سپری شد. البته در مورد زمان دقیق ساخته‌شدن کاخ مرمر و بهره‌برداری از آن تاریخ‌های مختلفی در منابع گوناگون ذکرشده است.
یکی دیگر از نکات مهم و قابل‌توجه در کاخ‌های ساخته‌شده در زمان پهلوی، توجه و لزوم وجود فضای سبز و محوطه‌ای زیبا و چشم‌نواز در پیرامون کاخ‌ها بود. محوطه این کاخ و دیگر کاخ‌هایی است که در این دوران ساخته شدند مثال و تأییدی بر این موضوع هستند. معمولاً این محوطه‌ها با حوض‌ها و آب‌نماهایی چشم‌نواز، مجسمه‌هایی خاص ساخته دست اساتید برجسته‌ی هنری و همچنین طراحی زیبای درختان و طبیعت کم‌نظیر تزیین می‌شدند.
سرگذشت کاخ مرمر در زمان پهلوی
کاخ مرمر پس از افتتاح و بهره‌برداری در ابتدا به‌عنوان دفتر کار و محلی برای اقامت‌های زمستانی رضاشاه مورداستفاده قرار می‌گرفت. اما در سال ۱۳۲۰ پس از به سلطنت رسیدن محمدرضا پهلوی، او کاخ مرمر را به‌عنوان دفتر رسمی خود اعلام نمود و از آن به‌عنوان مکانی مناسب برای برگزاری مهمانی‌ها، دیدارها، ملاقات‌های داخلی و خارجی مهم و شرفیابی‌های افراد مختلف استفاده می‌کرد.
این کاخ ازلحاظ استراتژیک در محل فوق‌العاده‌ای در مرکز تهران قرار داشت. بنابراین در زمان سلطنت پهلوی، به‌عنوان دفتر مرکزی رسیدگی به امور کشوری، توجه ویژه‌ای به آن می‌شد. شهرت دیگر این کاخ یا به زبانی دیگر کاخ ازدواج‌های شاه به دلیل برگزاری مراسم‌های عقد و عروسی شاه در این کاخ زیبا بود. فوزیه و محمدرضا پهلوی مدتی را در این کاخ زندگی می‌کردند و در ادامه در همان دوره مراسم ازدواج بعدی محمدرضا پهلوی فرح پهلوی نیز در این کاخ برگزار شد.
جالب است بدانید که علاوه بر جشن‌ها و اتفاقات خوشایندی که در این کاخ رخ‌داده، حوادث تلخی نیز در آن به وقوع پیوسته است. حادثه ترور نافرجام محمدرضا پهلوی در محوطه این کاخ، اتفاقی بود که باعث شد دفتر کار ویژه شاه به دلایل امنیتی و صلاح‌دید آن زمان به کاخ دیگری به نام کاخ صاحبقرانی انتقال داده شود. تیری که به‌قصد ترور از حیاط این کاخ به محمدرضا پهلوی شلیک شد به هدف نخورد و تیر از کلاه او گذشت و به آینه بزرگ ورودی کاخ با اندکی انحراف به گچ‌بری‌های نفیس این کاخ اصابت نمود.
جای این تیر و آینه ترک‌خورده هنوز هم در این کاخ حفظ‌شده و تاکنون هیچ‌کس اقدام به تعویض آن نکرده است تا این بنا با تمام اتفاقات خوب و بدی که به خود دیده، دست‌نخورده باقی بماند. پس‌ازآن شلیک پهلوی دوم این کاخ را برای همیشه ترک کرد و دریکی دیگر از کاخ‌های اطراف مستقر شد.
معماری کاخ مرمر تهران
این کاخ تهران در سال‌های ابتدایی قرن معاصر و در زمان سلطنت شاه‌های پهلوی ساخته و بهره‌برداری شد. معماری و ساخت این کاخ تا حدود زیادی تحت تأثیر جریان نوگرایی رایج شده در جامعه آن زمان ایران بوده است. همچنین بهره‌مندی از استعداد و توانمندی‌های معماران سنتی، معماران فرنگی و غربی و فراهم نمودن سبک معماری تلفیقی از شرق و غرب، همه و همه دست‌به‌دست هم داده‌اند و موجب طراحی و ساخت بنایی با این ویژگی‌های خاص و فوق‌العاده شدند.
اهمیت بنای این کاخ فقط به دلیل حضور معماران خارجی در طراحی آن نیست بلکه حضور استادان معماری سنتی به‌خصوص هنر زیبای کاشی‌کاری در زیبایی بنای این کاخ تأثیر ویژه‌ای داشت. به‌خصوص ساخت کاشی‌های هفت رنگ و استفاده از آن در این کاخ اثر هنری و چه‌بسا اثرانگشت معماری ایرانی بر تن این بنای تاریخی محسوب می‌شود.
پلان کاخ مرمر تهران
کاشی‌های هفت رنگ در دو بخش گنبد و سردر سنگی این کاخ به زیبایی تمام اجرا گردیده است. گنبد عمارت و این کاخ در تهران الهام گرفته‌شده از گنبد مسجد شیخ لطف‌الله اثر تاریخی دوران صفویه در استان اصفهان است. از نقطه‌نظر زیبایی و عظمت، این کاخ چیزی کم از بنای با قدمت تاریخی ندارد.
معماران کوشش‌های زیادی نمودند تا نمای بیرونی گنبد این کاخ تا بیشترین شباهت را به نقش‌های مسجد شیخ لطف‌الله واقع در اصفهان داشته باشد. بنابراین در اولین نگاه این دو گنبد کاملاً یکسان به نظر می‌رسند. در نمای درونی گنبد این کاخ، تزیینات کاشی در چهار قسمت آن انجام‌شده است. این کاشی‌ها به شیوه هفت رنگ به‌صورت خشت‌های کاشی مستطیل شکل همراه با لعاب‌های سفید تهیه‌شده‌اند که پس‌ازآن با لعاب‌هایی به رنگ‌های مختلف فیروزه‌ای و لاجوردی و… پوشانده شده است.
دو کتیبه کمربندی در قسمت پایین گنبد این کاخ قرارگرفته است که بر روی کاشی لاجوردی به قلم علیرضا عباسی تحریر شده است.
سردرهای سنگی این کاخ، هم در قسمت ورودی و هم خروجی دارای کاشی‌کاری‌های تزیینی و متقارن است. طراحی سردر سنگی این کاخ توسط طراح معروف آقای طاهرزاده، تحصیل‌کرده فرهنگ، باسابقه‌ای درخشان در این زمینه انجام پذیرفت. و به‌طورکلی کاشی‌کاری در بنای این کاخ ازجمله جاذبه‌های حیرت‌انگیز این کاخ به شمار می‌رود که در نگاه اول توجه هر بیننده را به خود جلب می‌کنند.
همچنین بهروز احمدی، معمار ایرانی بود که بنای ۵ طبقه زیرزمینی را که در زیر این کاخ قرار داشت را طراحی و اجرا نمود. در زمان حاضر از این بنای پنج طبقه به نام موزه قرآن یاد می‌شود.
تاریخچه کاخ مرمر
در دوران قاجاریه، زمین این کاخ به یکی از شاهزادگان قجری از خاندان فرمانفرماییان تعلق داشت. پس‌ازآنکه رضاشاه به‌قدرت رسید این زمین را به‌دست آورد و دستور ساخت کاخ مرمر کنونی را با زبده‌ترین معماران ایرانی و خارجی صادر کرد. کاخ مرمر در ابتدا خانه رضاشاه پهلوی بود و پس‌ازآن به دفتر کار و اقامتگاه زمستانی وی تبدیل شد.
تا پیش از تدوین قانون خزانه ملی، جواهرات و اشیای ارزشمند ملی ایران از کاخ گلستان به کاخ مرمر منتقل شدند. از زیرزمین کاخ مرمر به‌عنوان خزانه ملی در آن برهه از زمان استفاده می‌شد.
در سال‌های ۱۳۵۵ تا ۱۳۵۷ که کاخ مرمر به موزه پهلوی تغییر کاربری داده بود در این بنا اقلامی از قبیل ابزارآلات نظامی تاریخی، لباس افسری و حتی کلاه تیرخورده شاه حین تروری که در سال ۱۳۲۷ در محوطه کاخ مرمر به وقوع پیوست، نیز در این موزه نگهداری و به نمایش عمومی گذاشته‌شده بود. دلیل محمدرضا پهلوی برای به نمایش گذاشتن این قبیل ابزارآلات و لباس‌های نظامی، شناخت و آشنایی هر چه بیشتر مردم با پایه‌گذار سلسله پهلوی و نحوه حکومت آن‌ها بود. اما طولی نکشید که موزه پهلوی نیز مجدداً تغییر کاربری داد. موزه کاخ مرمر پس از انقلاب اسلامی در اختیار نهادهای حکومتی قرار گرفت و به مقر کمیته انقلاب اسلامی تبدیل شد.
کاخ مرمر بنیاد مستضعفان
بنیاد مستضعفان و جانبازان تاکنون مقادیر زیادی برای مرمت و بازسازی‌های جزئی کاخ مرمر هزینه کرده است تا بلکه هنر باشکوه ایرانی و هنر دست استادکارانی مانند استاد حسین لر زاده، حسین طاهرزاده، مسعود قمی و دیگر اساتید برجسته که در خلق کاخ مرمر نقش داشتند، در قلب پایتخت این مرزوبوم بر جای بماند.
کاربری کاخ مرمر نیز پس از گذشت زمان کوتاهی در سال ۱۳۵۵ تغییر یافت و به موزه خاندان پهلوی تغییر نام پیدا کرد. فعالیت موزه پهلوی تا سال ۱۳۵۷ با این عنوان ادامه داشت و سرانجام موزه کاخ مرمر در تاریخ ۳۰ خرداد سال ۱۳۵۷ خورشیدی به‌عنوان یک آثار مهم ملی کشور ایران با شماره ثبت ۱۶۰۶، به ثبت رسید.
هم‌زمان با پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷ که با مشارکت طبقات مختلف مردم انجام پذیرفت، کاخ مرمر مدتی به‌عنوان مقری برای کمیته انقلاب اسلامی تبدیل‌شده بود. پس از گذشت زمان و ادغام نیروهای کمیته در نیروی انتظامی و پشت سر گذاشتن تمام بلاتکلیفی‌ها، تقریباً در سال‌های ابتدایی دهه ۱۳۷۰ شمسی، در دوره ریاست آیت‌الله اکبر هاشمی رفسنجانی، مجمع تشخیص مصلحت نظام به این کاخ نقل‌مکان کرد. در پی این نقل‌مکان کاخ مرمر عنوان تازه‌ای به‌دست آورد. عنوان جدید کاخ مرمر در مکاتبات رسمی، ساختمان قدس نامیده می‌شد.
پس از انقلاب اسلامی
پس از گذشت چند سال از انقلاب اسلامی در دهه هفتاد کاخ مرمر به عنوان مکانی هدف به منظور ایجاد تغییرات قرار گرفت. عمارت و کاخ مرمر در ابتدا به قوه قضاییه سپرده شد. ساختمان کاخ مرمر بعد از انقلاب محل تشکیلات قضایی قرار گرفت. این گروه با مسئولیت آیت الله یزدی در محل فعلی کاخ‌مرمر فعالیت می‌کرد ولی در مدتی که در آنجا ساکن بودند، آسیب جدی به قسمت گنبد ساختمان وارد شد. و سرانجام با توافقی که بین میراث فرهنگی، قوه قضاییه و ریاست جمهوری آن زمان انجام شد، ساختمانی در ضلع شمالی کاخ مرمر به قوه قضاییه سپرده شد و ساختمان مرمر تخلیه شد و تا دو سال مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت. پس از آن هم که کاخ مرمر مورد استفاده مجمع تشخیص قرار گرفت، از این بنا مراقبت‌های لازم انجام می‌شد.
یکی از اقدامات مرحوم هاشمی انجام بازسازی‌هایی در کاخ مرمر توسط کارشناسان آستان قدس بود. اما این تنها آسیب کاخ مرمر نبود. سال‌ها بعدازاین بازسازی عده‌ای به شکل کاملاً عمدی کاخ مرمر را آتش زدند و باعث دوده گرفتن تابلوهای گران‌قیمت داخل کاخ مرمر و آسیب‌های دیگری به آن شدند. اما علیرغم تمامی این اتفاقات کاخ مرمر دوباره بازسازی و احیا شد.
ساختمان کاخ مرمر برای مدت‌زمان طولانی‌ها تا سال ۱۳۹۷ در عصر کنونی، در خدمت این مجمع قرار داشت. پس از سال ۱۳۹۷ مسئولیت اداره و نگهداری کاخ مرمر به بنیاد مستضعفین داده شد. این بنیاد نیز پس از بررسی‌های لازم از میزان خسارات وارد به کاخ مرمر در سال اول، از سال دوم شروع به تغییرها و بازسازی‌هایی در آن کردند. درنهایت کاخ مرمر به‌عنوان موزه در اختیار عامه مردم قراردادند.
جالب است بدانید که سرانجام پس از گذشت ۴۱ سال رسانه‌ها اجازه بازدید و تهیه مستند و پخش تصاویر و محتواهایی از کاخ مرمر را در سال ۱۳۹۸ پیدا کردند.
وقایع مختلف کاخ مرمر
در تاریخ ۲۲ مهرماه ۱۳۲۸ دکتر مصدق به همراه تعدادی از افراد سیاسی و روزنامه‌نگاران در آن زمان در اعتراض به دخالت‌های دولت وقت در جریان برگزاری انتخابات دولت شانزدهم مجلس شورای ملی در محوطه کاخ مرمر تحصن کردند. آنان خواستار لغو انتخابات، تا تعیین دولتی بی‌طرف برای برگزاری و نظارت بر انتخابات آزاد بودند. این تحصن به سرانجام نرسید اما جزوه اولین اقدامات ایجاد جبهه ملی در آن زمان به شمار می‌رود.
در تاریخ ۱۹ اسفند ۱۳۳۱ محمدرضا شاه پهلوی در خبری به مصدق اطلاع می‌دهد که عازم سفری به خارج از کشور است. شاه از مصدق خواست تا کسی در جریان این موضوع قرار نگیرد و خود او شخصاً برای خداحافظی به حضور شاه در کاخ مرمر برود. طرفداران شاه با هدایت شعبان جعفری و بهبهانی و افسران خارجی و عده زیادی از اراذل‌واوباش در جلوی کاخ مرمر حضور پیدا کردند. اما پس از آنکه مصدق از در دیگر کاخ مرمر خارج شد به خانه او حمله‌ور شدند.
این عمل باعث قطع ارتباط مصدق و محمدرضا پهلوی شد و پس‌ازآن آن دو دیگر هیچ‌وقت یکدیگر را ندیده‌اند. البته دکتر مصدق همان شب از خانه خود به خانه پسرش رفت و ازآنجا به ستاد ارتش مراجعه و اقدامات لازم در مقابل این شورش را انجام داد.
در تاریخ ۲۹ آذر ۱۳۳۸ کاخ مرمر شاهد جشن عروسی محمدرضا پهلوی و فرح دیبا بود. خطبه عقد آن‌ها را امام‌جمعه وقت تهران قرائت کرد و بدین ترتیب فرح پهلوی آخرین ملکه ایران در آن زمان شد.
در تاریخ ۲۱ فروردین ۱۳۴۴ سربازی به نام رضا شمس‌آبادی، با نیت قبلی محمدرضا پهلوی را با شلیک گلوله‌ای ترور کرد. این ترور ناکام به قیمت جان شمس‌آبادی بیچاره تمام شد. پس‌ازآن واقعه این روز به عنوان روز نیایش در تقویم آن زمان مردم، نام گرفت.
موزه سازی کاخ
پس‌ازآنکه مسئولیت کاخ مرمر از مجمع تشخیص مصلحت نظام گرفته و به بنیاد مستضعفان داده شد، رئیس بنیاد مستضعفان هماهنگی‌های لازم را برای تبدیل فضای کاخ مرمر به موزه هنر ایران انجام داد. خبرنگاران میراث فرهنگی اجازه داشتند، فرایندهای ساماندهی فضای کاخ مرمر را از نزدیک ببینند و بعد از انجام اقدامات حفاظتی لازم پس از مدتی، بازدید کاخ تاریخی مرمر برای همگان آزاد شد.
وقتی از حیاط سرسبز کاخ مرمر به سمت ساختمان اصلی آن به‌پیش می‌رویم، گنبدی آشنا به چشممان می‌خورد و انگار خاطره ماندگار گنبد مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان را در ذهنمان زنده می‌کند. وقتی در مسیر پشت کاخ به سمت درب ورودی حرکت می‌کنیم در کنار ساختمان دو طبقه کاخ تزیین‌شده با سنگ‌های مرمر سبزیشمی، حوض زیبا و پرآبی درم قابلمان ظاهر می‌شود. فضای زیبای این مکان همانند مکان‌های مقدس تاریخی به‌خصوص با منبت‌کاری‌های روی درها برای لحظه‌ای ما را مات و مبهوت خود می‌کند. در این فضا گویی تمامی هنرهای ایرانی، نقاشی‌های دیواری، تزیینات معماری، آینه‌کاری، گچ‌بری و… همگی یک جا در این موزه به نمایش گذاشته‌شده‌اند.
کاخ مرمر کجاست؟
تهران با تمام وقایع و اتفاقاتی که در طول تاریخ از سر گذرانده و با ظاهری دودی در چند سال اخیر آثار و بناهای تاریخی متعددی را در خود جای‌داده است. کاخ مرمر هم یکی از آن کاخ‌های باشکوه و سلطنتی به‌جامانده از دوران پهلوی است. بازدید از کاخ مرمر برای آن دسته از افرادی که علاقه‌مند به تاریخ هستند، تجربه جالبی خواهد بود.
در قسمت‌های مختلف اشاره شد که موزه کاخ مرمر در مرکز تهران در نزدیکی خیابان ولیعصر قرارگرفته است. روش‌های مختلفی برای دسترسی گردشگران محلی و غیربومی به این محل در نظر گرفته‌شده است. شما می‌توانید با توجه به شرایط خود از مترو، بی آر تی یا ماشین شخصی استفاده کنید. اما اگر شما هم از آن جمله آدم‌های وقت‌شناسی هستید که به زمان خود بسیار اهمیت می‌دهید، بهترین انتخاب برای شما قطعاً استفاده از مترو است.
مسیر خودرو شخصی
اگر با ماشین شخصی به مقصد کاخ مرمر به راه افتاداید می‌توانید با استفاده از نرم‌افزارهای مکان‌یاب و یا آدرس دقیق در ابتدا به منطقه ۱۱ استان تهران آمده و سپس وارد خیابان فلسطین جنوبی شوید. درنهایت در تقاطع خیابان‌های امام خمینی و خیابان ولیعصر به کاخ مرمر می‌رسید. اگر هم که با مترو قصد آمدن به کاخ مرمر رادارید، از هر نقطه از تهران خود را به ایستگاه تئاتر شهر که نزدیک‌ترین ایستگاه مترو به کاخ مرمر است، برسانید. و مسیر باقیمانده را با تاکسی و یا پیاده طی کنید.
ساعات بازدید از عمارت و کاخ مرمر در ۶ ماه اول سال ۹ صبح الی ۱۲ و در نیمه دوم سال ۹ صبح الی ۵ عصر است و ورود برای عموم مردم آزاد است. همچنین می‌توانید برای کسب اطلاعات بیشتر آدرس و یا ساعات کاری در دوران کرونا را از وب‌سایت این مجموعه جستجو نموده و در ساعات مناسب مراجعه کنید. امیدواریم که بامطالعه این مقاله علاقه‌مند و مشتاق به بازدید از کاخ مرمر، این کاخ تاریخی و زیبا شده باشید و اوقات خوشی را در آنجا در کنار عزیزانتان سپری کنید.
