معرفی بانک تجارت میدان توپخانه
بانک تجارت میدان توپخانه از ساختمان‌های قدیمی و زیبای تهران است. بانک تجارت جز اولین و قدیمی‌ترین بانک‌های ایران محسوب می‌شود که نخستین بنای آن در میدان توپخانه¬ی پایتخت قرار دارد، بانک تجارت میدان توپخانه یک سازه تاریخی نیز به شمار می‌آید. بانک تجارت میدان توپخانه در زمان پهلوی اول با آجر ساخته شد. در زمان قاجار بانک ایران و انگلیس تاسیس شده بود، که بجای آن این بانک در میدان توپخانه ساخته شد.
تا قبل از سال ۱۲۶۶ خورشیدی (۱۸۸۸ میلادی و ۱۳۰۵ قمری) صرافی‌های کوچک و بزرگ مهم‌ترین نهاد مالی ایران به شمار می‌آمدند. در این سال بانک جدید شرق شعبه مرکزی خود را با نام the new oriental banking در تهران افتتاح نمود. مرکز این بانک در لندن بود و در مناطق جنوبی آسیا فعالیت می‌کرد. این بانک بدون اخذ مجوز از دولت و بدون تحصیل امتیازات خاص افتتاح شد. همین بانک نخستین بانک نوین در تهران بود. بانک به عنوان یک شرکت بازرگانی خارجی تاسیس گردید و از اقدامات او می‌توان به چاپ پول کاغذی که نوعی حواله حامل بود اشاره کرد، و بعد از مدت دو سال به سپرده‌های مردم سود پرداخت مینمود.
دیگر نام‌های بانک تجارت شعبه میدان توپخانه
بانک جدید شرق یک نهاد انگلیسی بود که در کشورهای آسیایی شعبه داشت. این بانک توانست در مدت زمان کمی نرخ سود را به ۱۲ درصد کاهش دهد. شعبه‌ای که در تهران تأسیس شد حواله‌های ۵ قرانی صادر می‌کرد و هنگامی‌که حواله‌ها به بانک می‌رسید وجه آن را به صورت سکه نقره پرداخت می‌کردند. بانک جدید شرق در مقابل وامی که می‌پرداخت ۱۲ درصد سود می‌گرفت و این مقدار برای شاه ایران حدود ۶ تا ۸ درصد بود. این بانک در ضلع شرقی میدان توپخانه واقع شده است. در واقع منزل شخصی میرزا قهرمان امیر لشکر را به بانک مبدل نمودند. در همین مکان بعدها بانک شاهنشاهی تأسیس گردید نام‌های او تغییرات زیادی داشتند طوری که بعدها بانک بازرگانی و سپس به بانک تجارت شعبه میدان توپخانه ملقب گردید.
بعد از پایان جنگ جهانی دوم و خارج شدن نیروهای بیگانه از کشور، اقتصاد ایران به مسیر عادی خود تغییر جهت داد. به همین دلیل داخل جامعه به علت فراوانی وسایل مبادله و افزایش حجم تولید و توسعه تجارت خارجی، شرایط برای پیدایش بانک‌های جدید فراهم شد و بخش خصوصی به فعالیت‌های بانکی از تمام جهات وارد شد. تشکیل بانک بازرگانی در دوم بهمن ماه سال ۱۳۲۸ از این شرایط حاصل آمد.
تجدد و بانک میدان توپخانه
بانک تجارت میدان توپخانه در مکان قبلی شعبه بازار بانک شاهنشاهی که در خیابان بوذرجمهوری روبروی مسجد سلطانی بود افتتاح گردید. بانک میدان توپخانه در ابتدا ۱۸ پرسنل داشت و در سال ۱۳۲۹ بخاطر گسترش فعالیت‌های بانکی در خیابان سعدی نیز اقدام به تاسیس شعبه نمود. مصطفی تجدد موسس بانک میدان توپخانه بود. او در تهران تحصیلات مقدماتی خود را طی کرده بود و در ابتدا به خدمت وزارت دادگستری درآمد و بعدتر به بانک ملی منتقل شد. در سال ۱۳۱۲ در اروپا به رشته اقتصاد و حقوق در آلمان گرایید. سال ۱۳۲۰ به تهران بازگشت و در بانک صنعتی و معدنی ایران استخدام شد. در بانک میدان توپخانه او سمت معاونت مالی را داشت.
آقای تجدد در کار بانکداری تا حد زیادی موفق بود. او خوش فکر، اقتصاد دان و کاردان در امور بانکی بود. امروزه اگرچه سالیان زیادی از ریاست او در بانک بازرگانی میگذرد اما هنوز کارمندان قدیمی بانک میدان توپخانه اتاق کار او را با نام اتاق آقای تجدد به همگان معرفی می‌نمایند.
بعد از بانک میدان توپخانه، بانک بازرگانی را در تاریخ ۲۹ شهریور ماه ۱۳۳۱ از بانک شاهی به مبلغ ۳.۵ میلیون تومان خرید. این بانک در سال ۱۳۲۸ تاسیس شده بود.
بانک بازرگانی رقابت شدیدی با بانک ملی داشت. این بانک به موازات افزایش شعبه‌های داخلی، در کشورهای خارجی نیز نمایندگی افتتاح می‌کرد. این بانک در لندن و هامبورگ نیز شعباتی راه اندازی کرد.
منزل میرزا قهرمان همان بانک میدان توپخانه
در مکانی که امروزه بانک تجارت شعبه میدان توپخانه قرار دارد در ابتدا منزل شخصی میرزا قهرمان امیر لشکر بود و بعد به بانک جدید شرق تبدیل شد و بعدها تخریب و ساختمانی جدید که همان بانک تجارت کنونی است در آن محل تأسیس شد. مستوفی در کتاب زندگانی من می‌نویسد: یکی از بلندپروازی‌های میرزا قهرمان امین لشکر ساخت عمارتی بزرگ و مجلل در شرق میدان توپخانه بود. او مبلغی به ناصرالدین شاه پیشکش نمود تا اجازه گرفت سر در و ایوان خانه را به سمت میدان توپخانه بگشاید.
در سال ۱۲۹۲ هجری قمری ایوان و سر در خانه خود را با تجمل زیاد و گچ بری رو به میدان ساخت و شکوه میدان توپخانه را افرایش داد. این بنا در سال ۱۲۶۶ هجری خورشیدی (۱۳۰۵ هجری قمری) به بانک جدید شرق واگذار گردید. در ۹ فروردین سال ۱۲۶۹ هجری خورشیدی مطابق با ۳۱ مارس ۱۸۹۰ میلادی بانک شاهنشاهی آن را خرید و ساختمان جدید بانک میدان توپخانه نیز با مالکیت بانک شاهنشاهی ایران ساخته شد. ساختمان شاهنشاهی در سال ۱۳۰۶ تخریب گردید و ساختمان فعلی بانک میدان توپخانه در سال ۱۳۰۸ افتتاح شد.
بانک شاهنشاهی میدان توپخانه ایران بعد از انقلاب
با پیروزی انقلاب و تغییرات ریشه‌ای در تمام ابعاد جامعه، سیستم بانکی نیز از این تحولات مستثنا نبود و دچار تغییرات اساسی گردید. شرایط انقلاب باعث شد تا شورای انقلاب دستور ادغام بانک‌ها را بدهد تا منافع ملی حفظ و از خروج سرمایه از کشور جلوگیری شود. در این هنگام کلیه بانک‌های کشور را دولتی اعلام نمودند و از ۳۶ بانکی که در کشور وجود داشت فقط ۹ بانک باقی ماند. بانک تجارت با ادغام ۵ بانک خصوصی ایرانی، ۶ بانک مختلط ایرانی و خارجی و یک بانک خارجی دایر شد.
در کتابی به نویسندگی مهدی بامداد و با نام شرح رجال ایران نوشته شده است که:
عمارت قبلی بانک شاهنشاهی ایران که حالا بانک بازرگانی نام دارد، قبل از بنای جدید، خانه‌ی شخصی او (میرزا قهرمان امین لشگر) بوده است. در میدان توپخانه در زمان‌های قدیم سه موسسه اصلی دولتی، یعنی شهرداری، مخابرات و شهربانی و دو بانک شاهنشاهی و سپه در اطراف میدان، وجود داشتند این بناها نمای اصلی میدان بودند و به میدان هویتی دولتی می‌دادند.
در تغییرات دوره دوم میدان، بدنه شرقی بانک میدان توپخانه تخریب شد و بجای ساختمان‌های قدیمی بانک شاهنشاهی، ساختمان جدیدی بنا شد. بانک میدان توپخانه تلفیقی از سبک مدرن و سنتی بود. نرده فلزی با پایه‌های کوتاه آجری در اطراف ساختمان بانک کشیده شده است. بانک میدان توپخانه در میان حیاطی باز قرار دارد و در خیابان چراغ برق و ساختمان نبش آن نیز قابل مشاهده است. ساختمان نبش خیابان دو طبقه دارد که به سبک رایج آن دوره معماری شده است، در طبقه دوم این ساختمان شیروانی و بالکن نیز ساخته شده است.
طراحی و ساخت بانک تجارت میدان توپخانه
طراح و سازنده بانک کنونی میدان توپخانه مهندس کار و همکارانش بوده که گویا اصالت انگلیسی داشتند؛ از نام آنها در کتاب معماری نو ایران یاد شده است و در کتاب خاطرات استاد حسین لر زاده مطلبی آمده که گویای این مطلب است که طراح ساختمان بانک میدان توپخانه افرادی غیر ایرانی بودند. آقای حسین لر زاده سر در ورودی ساختمان بانک میدان توپخانه را طراحی کرده است.
حسین لر زاده فرزند استاد محمدخان معمار است. او در سال 1283 خورشیدی در تهران زاده شد. او آخرین معمار سنتی ایران به شمار می‌آید. ایشان به اصول اربعه معماری سنتی ایران تخصص داشتند. استاد لر زاده در زمان زندگی خود بناها و مساجد بسیاری طراحی نموده است. از جمله این بناها می‌توان به آرامگاه فردوسی در توس، کاخ سبز در سعدآباد، گنبد کاخ مرمر واقع در تقاطع خیابان جمهوری ولیعصر، مسجد اعظم قم، سردر دارالفنون واقع در خیابان ناصر خسرو و شبستان مسجد مدرسه سپه‌سالار و… اشاره نمود.
لر زاده طراح سر در بانک تجارت میدان توپخانه
در کتاب ماجرای معماری سنتی در خاطرات استاد لر زاده در صفحات 28 تا 30 راجع به وارد شدن لر زاده به حرفه معماری و طراحی سردر بانک شاهنشاهی این‌گونه اشاره شده است:
روزگاری در کارگاه سرگرم کار بودم که استاد حسین ملقب به چوب فروش که از دوستان پدرم بود آمد و گفت بانک ایران و انگلیس با شما کار دارد. به آنجا رفتم و با فردی به نام مستر کُل برخوردم که فارسی بلد نبود. شخصی مترجم و واسطه بین من و او شد. او می‌خواست سردری ایرانی به سبک اسلامی ساخته شود. به او گفتم بهتر است ابتدا طرح را در اندازه کوچک‌تر ببینید و اگر مورد پسند واقع شد کار را آغاز کنم. که آنها طرح را پسند نمودند.
نمونه‌ای از سردری که هم اکنون در میدان توپخانه قرار دارد ساخته شد و مهندس و اولیای بانک آن را تأیید نمودند. من به آنها گفتم کارگاهی دارم که آنجا کار می‌کنم و اینجا مستقیم نمی‌توانم کار را انجام دهم. بعد از صحبت‌های زیاد قرار شد کارگاه مرا بخرند و من از آن به بعد به شغل معماری مشغول شدم.
بعد از ساخت و اجرای سر در بانک میدان توپخانه مهندس انگلیسی می‌خواست مرا به انگلستان ببرد تا به ادامه تحصیل بپردازم اما مادرم راضی نشد. ساختمان جدید بانک شاهنشاهی در سال 1308 شمسی بازگشایی شد. تصاویر قدیمی موجود از این ساختمان نشان می‌دهد که وضع کنونی آن با طرح اولیه تفاوت دارد که ناشی از ساخت و سازهای بعدی در سازه بانک میدان توپخانه است.
توصیف جزئیات و کاشی کاری‌های ساختمان بانک تجارت شعبه میدان توپخانه
طبق اسناد موجود سنگی در گوشه سمت راست و پایین نمای غربی بانک میدان توپخانه وجود داشت که تاریخ ساخت این بنا را نشان می‌داده است. وضعیت کنونی این سنگ به صورتی است که دیگر نمی‌توان متن آن را خواند.
ساختمان قدیمی بانک شاهنشاهی در ضلع غربی میدان توپخانه بود و عبارت imperial bank در سردر بانک دیده می‌شود. کتیبه کاشی کاری بالای ساختمان بانک میدان توپخانه نام و نشان بانک تجارت ایران را نشان می‌دهد. در کتیبه بالای ایوان ورودی هنوز بقایای عبارت بانک بازرگانی ایران دیده می‌شود اما بخش‌هایی از آن را با رنگ پوشانده‌اند.
بر روی کاشی قرمز کوچکی نام لر زاده را مشاهده می‌کنیم که در واقع امضای ایشان به حساب می‌آید.
کاشی‌های ساختمان نیز توسط حاج حسین کاشی ساز ساخته شده است این موضوع را از جمله‌ای که با رنگ سفید بر روی کاشی‌های آبی نقش بسته است: عمل حاجی حسین کاشی ساز فهمید. نام کامل ایشان حاج حسین خاک نگار مقدم بود.
عمارت خورشید اولین بنایی بود که در ضلع شرقی میدان توپخانه به نیت بانک طراحی شد، قبل از آن همیشه از خانه‌های برجای مانده از اشراف به عنوان بانک استفاده می‌شد. بانک شاهی ایران که بانکی انگلیسی بود در سال 1889 توسط بارون جولیوس دو رویتر و با فرمان ملکه ویکتوریای بریتانیا و به امتیاز دولت ایران تأسیس شد، بانک میدان توپخانه اولین بانک ایران به حساب می‌آید.
بررسی دوره‌های ساخت ساختمان بانک تجارت میدان توپخانه
دوره اول و دوم
در دوره اول هسته اولیه ساختمان طی سال‌های 1306 تا 1308 ساخته می‌شود و دوره اول با دوره پهلوی اول مطابق است. معماری ملی در آن زمان از ترکیب الگوهای معماری اروپایی و ایرانی ایجاد می‌شد. ستبرای دیوارها به سبک رومانسک اروپایی شباهت دارد و کشیدگی ساختمان و پنجره‌های باریک با قوس جناغی، به سبک گوتیک اروپایی شبیه است. تزئینات معماری ایرانی و اروپایی در بنای بانک میدان توپخانه با هم ترکیب شده است. فرم ساختمان نیز کمی شبیه به کلیساهای آن دوره اروپا است. استفاده از کاشی کاری در ورودی بانک، سر ستون‌های مقرنس و … یک الگوی اروپایی دارد. ساخت یک سازه با معماری منظم هندسی و با محور متقارن، مکان یابی الگویی عناصر و.. در این الگو به چشم می‌آید.
وجود طاقچه‌ها و بخاری‌های دیواری همگی نشان از معماری ایرانی دارند. بنای بانک تجارت میدان توپخانه با آجر و پنجره‌های باریک و کشیده ساخته شد و با هنر کاشی کاری، مقرنس و کاسه سازی تزئین شد.
مصالح به کار رفته در ساختمان بانک تجارت میدان توپخانه آجر، ملاط، ماسه و سیمان است که آجرها در نمای غربی قابل مشاهده هستند. ستون‌ها در نما فرم مثلثی ایجاد کرده‌اند. ارتفاع ساختمان، پله‌ها، هواکش‌ها و بادگیرها همگی در ظاهر ساختمان قابل مشاهده هستند.
دوره دوم تا پنجم ساختمان بانک تجارت شعبه میدان توپخانه
در دوره دوم بخش‌های جدید در امتداد شمال شرقی و جنوب شرقی ساختمان اضافه می‌گردد. دوره سوم نیز بخش مرکزی در ضلع شرقی هسته اصلی اضافه می‌شود که تنها یک طبقه ارتفاع داشته است.
در دوره چهارم یک طبقه بر فراز یال‌های شمال و جنوب سالن مرکزی در هسته اصلی افزوده می‌شود.
دوره پنجم هم ساختمان با اضافه شدن طبقات دوم و سوم به در دوره سوم ساخته شده بودند، تکمیل می‌شود.
اطراف بانک تجارت میدان توپخانه
قدیمی‌ترین عنصر این محل که از تاریخ ساخت آن تا کنون هیچ گونه تغییری نداشته است و در بخش شرقی میدان توپخانه می‌توان آنها را دید درختان کاج وسط محوطه بانک هستند. این عناصر طبیعی زیبا به میدان توپخانه هویت ارزشمندی بخشیده‌اند و همواره ثابت در آنجا ایستاده‌اند.
کتابخانه‌ای در بانک تجارت شعبه میدان توپخانه وجود دارد که از زیباترین بناهای تاریخی تهران در محدوده بازار و میدان به حساب می‌آیند.
به بانک تجارت شعبه میدان توپخانه، بانک تجارت شعبه امام خمینی نیز می‌گویند. در گذشته شعبه میدان توپخانه به‌عنوان بانک استفاده می‌شد که امروزه هم به‌عنوان بانک و هم به‌عنوان به موزه تاریخ بانک و محل همایش‌ها و نشست‌های اقتصادی به حیات خود ادامه می‌دهد.
مرمت بانک تجارت شعبه میدان توپخانه
به علت وجود آسیب‌های متعدد در بنا و آسیب‌های سازهای مانند ترک‌ها، نشست زمین، شکست تیرهای خرپا و ناهنجارهای معماری مانند الحاقات نامتجانس و همچنین به خاطر آسیب‌های تأسیساتی و … بهره برداران تصمیم گرفتند اقدام به انجام مرمت و بازسازی این بنا نمودند. فرآیند مرمت با روند قانونی مشاور پروژه تعیین شد و اقداماتی نظیر شناخت، آسیب شناسی و طراحی و مرمت توسط مشاوران و مهندسان انجام گرفت و در سال 1389 بنای بانک میدان توپخانه مرمت گردید.
با توجه به ساختار تاریخی و اصیل بنا و همچنین آسیب‌های موجود در آن، مداخلات پروژه کنترل شده بود و هدف فقط حفظ ارزش‌های آن و رفع صدمات بود. تثبیت خاک بستر و فونداسیون و استحکام بخشی سازه، افزودن تأسیسات برقی و مکانیکی از عملیات مرمت به شمار می‌آیند که روی بنای بانک میدان توپخانه صورت گرفت. بنای بانک میدان توپخانه در طبقه همکفت همچنان به عنوان بانک و شعبه ارزی، ریالی عملکرد دارد و همچنین در طبقه زیرین بانک میدان توپخانه، بخش خزانه تبدیل به موزه بانک شده است. طبقات دیگر آن نیز به صورت فرهنگی و نمایشگاهی در آمده‌اند.
حقایق جالب در مورد اولین بانک ایران
آغاز نمود و اولین اسکناس هم در همین سال چاپ گردید. تا قبل از این تاریخ مردم از سکه و نقره و طلا برای داد و ستد استفاده می‌نمودند. در حقیقت بانک میدان توپخانه اولین بانکی بود که اسکناس را به چرخه اقتصاد وارد کرد. در سال‌های اولی که اسکناس مطرح شده بود مردم اعتماد زیادی به پول کاغذی نداشتند. برای گسترش و مقبولیت اسکناس بین مردم پیشنهاد شد که پول در ارزش‌های کم چاپ شود و هر زمان که بخواهند بتوانند آن را توسط شعبه به سکه نقره تبدیل کنند. این کار در مناطق دورافتاده مشکل بود به همین خاطر ارتش دست به کار شد و سکه‌های نقره را به مناطق دور افتاده انتقال داد.
بانک شاهنشاهی وام‌های بزرگی به شاه می‌داد که آنها در برابر کنترل ماهیگیری در دریای خزر و کنترل تعرفه گمرکی در بندرها به شاه اعطا می‌شدند.
بانک‌های شاهی سود بسیار کمی داشتند اما در آن زمان بانکدارها می‌توانستند به حساب‌های مخفی مبالغی واریز و دریافت کنند که در حساب‌ها و آمار رسمی بررسی نمی‌شدند.
تأثیر خارجه و خارجی‌ها بر بانک میدان توپخانه و بالعکس
بانک شاهی اولین بانک ایران است که در سال 1278 شمسی به دست رویتر که یک بانکدار یهودی-انگلیسی بود به فرمان ملکه ویکتوریا در ایران دایر شد. رویتر با دادن وام به ناصرالدین شاه امتیاز تأسیس بانک را گرفت. این امتیاز در حقیقت بخشی از امتیاز رویتر بود که مردم با آن مخالف بودند به خاطر همین در سال 1268 لغو امتیاز شد. رویتر به راحتی از این امتیاز نگذشت، در سال 1889 میلادی به کمک وزیر یهودی-انگلیسی هنری درآمدند ولف اجازه بانکداری و معدن داری در ایران را به مدت 60 سال دریافت نمود.
این قرارداد هم مانند قرارداد اول برای رویتر پرسود بود اگرچه بانک شاهی هم از پرداخت مالیات کاملاً معاف شد. نام این بانک بعدها به بانک بریتانیایی خاورمیانه تغییر اسم داد. اولین بار ایده بانکداری اروپایی توسط همین بانک به ایران وارد شد. بانک شاهی فعالیتش را در سال 1269 آغاز نمود و اولین مدیر آن جوزف ربینو بود که 18 سال در ایران ماند. ربینو به همه مدیران بانک دستور داد زبان فارسی یاد بگیرند. در زمان حکومت رضا شاه به دلیل جریانات ملی‌گرایی فعالیت بانک شاهی با مخالفت روبرو شد.
بانک شاهی در تأمین مالی بریتانیا در دو جنگ جهانی نقش زیادی داشت.
