قبرستان تاریخی ابنبابویه در شهرری
آرامستان ابنبابویه یکی از قدیمی‌ترین گورستان‌ها در سطح استان تهران است که در شهرری واقع‌شده است. قبرستان ابنبابویه به دلیل اینکه بسیاری از مشاهیر و انسان‌های بزرگ قرن معاصر و قرن‌های گذشته در آن دفن شده‌اند، از اهمیت بسیاری برخوردار است.
با توجه به فرهنگ و آداب‌ورسوم ایرانیان شیعه، افراد را بعد از فوتشان تطهیر کرده و به خاک می‌سپارند. به همین منظور در مکان‌های مختلفی از استان تهران، قبرستان‌های متعددی وجود دارد که میزبان عزیزان عده کثیری از افراد ساکن در پایتخت ایران است.
تاریخچه نام قبرستان ابنبابویه
نام گورستان ابنبابویه از نام یکی از فقها و دانشمندان برجسته شیعه در جهان اسلام، محمد ابنبابویه گرفته‌شده است. نام کامل ایشان ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی است که بعدها به شیخ صدوق معروف شد و مردم ابنبابویه بیشتر با این نام به یاد می‌آورند.
محمد ابنبابویه در سال ۳۰۶ هجری در خانواده‌ای مذهبی در قم چشم به جهان گشود و همزمان با تولدشان سومین نایب خاص امام زمان نیز آغاز به فعالیت نمود. پدر ابنبابویه در زمان امام حسن عسگری می‌زیست و او نیز یکی از فقهای شیعه مورداحترام در زمان خود بود. در مورد داستان تولد ابنبابویه روایتی جالب وجود دارد که نقل می‌کند:《پدر ایشان باوجوداینکه پنجاه سال از عمرش می‌گذشت هنوز صاحب فرزند نشده بود و از این موضوع بسیار متألم بود.
پدر ابنبابویه طی نامه‌ای از نائب امام زمان می‌خواهد که درخواست او را به محضر حضرت حجت بن حسن برساند. جواب بسیار زیبای این نامه این بود:《از خداوند بلندمرتبه دو پسر برایت طلب کردم که وجودشان زندگی تو را پر از خیروبرکت خواهند کرد.》 و این‌گونه شد که خداوند شیخ صدوق را روزی کرد.》
شیخ صدوق و قبرستان ابنبابویه
شیخ صدوق در زمانی که به‌عنوان عالم مسلمان به شیعیان خدمت‌رسانی می‌کرد، از طرف پادشاه شهرری که در آن زمان رشد الدوله دیلمی بود، به آن شهر دعوت شد. ابنبابویه پس از پذیرفتن این دعوت، راهی آنجا شد. ایشان در مدت اقامتش، در نزد پادشاه و وزیرش در شهرری در کمال صلح و احترام می‌زیستند.
همچنین مسئولیت ریاست روحانی شیعیان آن منطقه را که به عهده ایشان گذاشته‌شده بود نیز به خوبی انجام می‌دادند. شیخ صدوق به شهرهای گوناگونی نیز از قبیل خراسان و بخارا و… سفر کردند و در آخرین سفر خود که به‌منظور حج و زیارت به حجاز و عراق رفته بود اطلاعات خوبی را با علمای دینی آنجا مبادله نمود و سپس به ایران بازگشت.
ابنبابویه در سال ۳۸۱ هجری درحالی‌که هفتاد و پنج سال سن داشت، دار فانی را وداع گفت و در شهرری به خاک سپرده شد. شیخ صدوق همچنین در زمان حیات خود کتاب فقهی بسیار مهمی را به نام من‌لایحضره‌الفقیه تألیف نمود که یکی از کتب اربعه تدریسی به شیعیان در مدارس دینی است. در محل دفن شیخ صدوق بعدها قبرستانی بنا شد و نام ابنبابویه را به احترام نام و وجود مقبره مبارک آن شخص در آن گورستان، بر روی آن نهادند.
تاریخچه قبرستان ابنبابویه
تاریخ سراسر پر از اتفاقات شگفت‌انگیز و تعجب‌آور است. یکی از آنها اتفاقات عجیبی است که در مورد قبرستان ابنبابویه به وقوع پیوست. طبق اسناد و گزارش‌های تاریخی مستند و البته معتبر، مشخص شد که گورستان ابنبابویه پیش از زمان ناصرالدین‌شاه قاجار، کشتزار و باغی حاصلخیز بوده است. باغی که در این محل وجود داشت، دارای مساحت بسیار وسیعی بود. اما طی اتفاقی ناگهانی جسد سالم فردی در سردابی که در زیر آن باغ قرار داشت، پیدا می‌شود.
با انجام تحقیقات مختلفی بر روی سنگ‌های یافت شده در آن سرداب، سرانجام آشکار می‌شود که این جسد مربوط به ۸۰۰ سال پیش است و این بدان معنی است که این جسد هشتصد سال در زیر این مکان سالم مانده است. پس بدون هیچ‌گونه تعللی اقدامات شناسایی صورت گرفت و مشخص شد، آن پیکر متعلق به شیخ صدوق عالم بزرگی است که حدوداً ۸ قرن پیش از دنیا رفته است. بنابراین تصمیم بر این می‌شود که آرامگاه او را در همان‌جا که او را یافتند، احداث کنند. قدمت بقعه ابنبابویه یا همان شیخ معروف به دوران قاجاریه بازمی‌گردد.
قبرستان ابنبابویه هم‌اکنون در شهرری، خیابان ابنبابویه واقع‌شده است. قبرستان ابنبابویه همانند دیگر مکان‌های تاریخی به دلیل قدمت طولانی و اتفاقاتی که در آن رخ داد، سرانجام در تاریخ ۵ دی‌ماه ۱۳۷۵ هجری شمسی در لیست آثار ملی ایران، با شماره ۱۸۱۶ قرار گرفت و به ثبت رسمی رسید.
کنکاش‌های جدید درباره قدمت قبرستان ابنبابویه
آرامگاه اولیه شیخ صدوق طی حمله‌های مغول‌ها به ایران که در سه لشکرکشی در فواصل سال‌های ۱۲۱۹ تا ۱۲۵۶ میلادی اتفاق افتاد و همچنین جنگ‌هایی که در دوران حکومت خوارزمشاهیان و تیموریان وجود داشت چندین مرتبه خراب و به‌طورکلی ویران شد. این ویرانی‌ها در کنار عوامل محیطی مانند سیل و زلزله باعث شده بود که آرامگاه ابنبابویه زیر توده‌های خاک برای مدت بسیار طولانی مدفون بماند. اما در آخر کشف آن جسد در سرداب موجب شد، تا آرامگاهی تازه درخور آن شیخ بزرگ بنا شود و مکان آن به قبرستان ابنبابویه تبدیل شد. اما فقط شیخ صدوق نبود که در قبرستان ابنبابویه دفن شد. پس از احداث مقبره شیخ صدوق عده زیادی در اطراف او به خاک سپرده شدند و مقبره‌های بزرگ و باشکوه و بعضاً خانوادگی هم در اطراف آن مزار بنا شد.
برخی از کارشناسان آثار باستانی بر این عقیده‌اند که بنای نخستین قبرستان ابنبابویه به دوران سامانیان تعلق دارد. قبرستان ابنبابویه در طی زمان طولانی، براثر عوامل مختلف ازجمله عوامل طبیعی مانند سیل و… بسیار تخریب گشته است.
محمدرضا شاه پهلوی دومین و آخرین پادشاه از خاندان پهلوی هم در وصیتی درخواست کرده بود که پس از مرگ در قبرستان ابنبابویه به خاک سپرده شود. دکتر مصدق که نماینده هشت دوره مجلس شورای ملی، سیاستمدار، حقوقدان، وزیر و دو دوره نخست‌وزیر ایران بود هم تمایل بسیار زیادی داشت تا پس از مرگ در قبرستان ابنبابویه دفن شود.
موقعیت قبرستان ابنبابویه
اگر قصد بازدید از قبرستان ابنبابویه رادارید، باید بدانید که راه طولانی در پیش دارید. گورستان ابنبابویه چند ده کیلومتر از مرکز تهران فاصله دارد و شما باید خود را به پایین‌ترین نقطه استان تهران برسانید. در این محل تاریخ نویسان و افراد تأثیر گذار تاریخی زیادی به خواب ابدیت فرو‌رفته‌اند.
قبرستان ابنبابویه کمی آن‌طرف‌تر از جایی است که گنبد طلایی حضرت عبدالعظیم حسنی پیدا می‌شود. درست پیش از رسیدن به کوه‌های بی‌بی شهربانو به منطقه تاریخی قبرستان ابنبابویه می‌رسید. در آرامستان ابنبابویه شما شاهد افراد زیادی هستید که لباس‌های سیاه بر تن دارند و بر سر مزاری نشسته‌اند. عده‌ای در حال فاتحه خواندن و عده‌ای دیگر مشغول دادن خیرات هستند برخی هم به‌منظور زیارت بقعه شیخ صدوق و دیگر مشاهیر دفن شده در قبرستان ابنبابویه آمده‌اند. بی‌جهت نیست که بعضی افراد لقب موزه اموات به قبرستان ابنبابویه می‌دهند. چراکه این موضوع به‌شدت با شمای قدیمی مقبره‌های موجود در آنجا هم‌خوانی دارد.
برج آرامگاه موسم به طغرل
برج طغرل در شرق آرامگاه ابنبابویه که در خیابانی به همان نام واقع‌شده در شهرری، از آثار باقی‌مانده دوره سلجوقیان است. در بعضی از نوشته‌های تاریخی از این بنا به نام برج خلیفه یزید نیز یادشده است اما منبع آن‌چنان معتبری ندارد و صرفاً داستانی است که دهان‌به‌دهان منتقل‌شده است.
برج طغرل از دو قسمت استوانه‌ای و گنبد مخروط شکلی ساخته‌شده است. قسمت مخروطی شکل این برج در طول سالیان متمادی، عوامل محیطی نامناسب و عدم نگهداری صحیح از این بنا از بین رفته و امروزه هیچ اثری از آن باقی نمانده است. ارتفاع برج طغرل حدود بیست متر می‌شود. به همین منظور نام برج به آن اطلاق شده است. به اعتقاد عده‌ای از باستان‌شناسان برج طغرل بسیار به عقربه‌های ساعت شبیه است و شاید هدف اصلی از ساخت آن ایجاد بنایی است که مردم با تابش آفتاب بر روی کنگره‌های آن بتوانند زمان و ساعت را به‌طور تقریبی تشخیص بدهند.
هنوز نظر واحد و یک‌رنگی از شخصیت‌هایی که در برج طغرل واقع در شرق آرامستان ابنبابویه دفن شده‌اند، ارائه نشده است. اما با توجه به نام این برج برخی آن را متعلق به آرامگاه طغرل بیک سلجوقی، اولین سلطان و مؤسس سلسله سلجوقیان، می‌دانند. در کتابی به نام مجمل التواریخ و القصص هم جمله‌ای وجود دارد که این‌گونه بیان می‌کند:《 سلطان طغرل بیک، شهرری وفات رسید و تربتش آنجا برجا است.》نظر مورخ اصالتاً ترکیه‌ای به نام فارق‌سومر هم بر محل دفن طغرل در این مکان، با نوشته این کتاب همسو و هم‌جهت است.
شواهدی دیگر بر تعلق برج طغرل به او
در کتاب دیگری به نام کتاب‌النقض که در قرن ششم هجری قمری توسط عبدالجلیل رازی نوشته‌شده، اشاره می‌شود به بنای باشکوهی که همان آرامگاه طغرل، واقع در شهرری و قبرستان ابنبابویه است. ایشان در کتاب خود ساخت مقبره‌ها را توسط شیعیان به‌شدت نهی می‌کرد و مخالف آن بود. او این کار را بسیار شبیه به اقدامات خلیفه‌های اهل سنت در مکه و مدینه می‌شمارد و طی صحبت‌های خود در کتاب، به وجود آرامگاه باشکوهی در شهرری تهران اشاره می‌کند. با توجه به اینکه وطن او شهرری بود، این‌طور برداشت می‌شود که نظر او در مورد مکان برج طغرل، در نزدیکی قبرستان ابنبابویه و در همان شهرری است.
اما عده‌ای دیگر برج طغرل را محل دفن یکی از نوه‌های پسری تیمور لنگ به نام خلیل سلطان و همسر او که شاد‌الملک نام داشت، می‌دانند. در کتابی با موضوع ری باستان هم این بنا را منتسب به فخرالدوله دیلمی پسر رکن‌الدوله دیلمی می‌دانند. او فرزند همان پادشاهی است که در زمان حکومت خود از شیخ صدوق دعوت کرد تا به شهرری بیاید و ریاست روحانی مردم آن شهر را بر عهده گیرد.
کاربردهای برج طغرل
گویا درگذشته مسیر جاده ابریشم از مسیر برج طغرل عبور می‌کرد بنابراین این برج از اهمیت زیادی برخوردار بود. به‌عنوان‌مثال در شب‌های تاریک با روشن کردن آتش در بالای برج، به دلیل ارتفاع زیاد آن از سطح زمین، مسافت زیادی از جاده را برای مسافران روشن می‌کرد. در طول روز نیز نیاز مردم به دانستن زمان ماه و سال را رفع می‌کرد.
در مقاله‌ای مربوط به این برج آمده که این بنای تاریخی بسیار مشابه به بناهای دیگری است که از آنها به‌عنوان دائره البروج استفاده می‌شد. آنها برج‌های مختلف و حرکت سالیان خورشید را مشخص می‌نمودند. دریچه‌های نوری که روی آن برج تعبیه‌شده بود باعث می‌شد که با توجه به اینکه در هر برج، خورشید ارتفاع خاصی با افق دارد، سایه‌ها و تابشی متفاوتی نیز داشته باشد. آنها از این تغییرات می‌توانستند برای مشخص کردن روزها و برج‌ها بهره‌مند شوند و با توجه به این فناوری بود که در آن زمان کلمه برج بر روی آن گذاشته شد.
بازسازی نافرجام و ویرانی قبرستان ابنبابویه
طبق دستور وزارت کشور در سال ۱۳۷۳ و اجرای طرحی به‌عنوان حفاظت و نگهداری از گورستان ابنبابویه، دیگر اجازه دفن مردگان جدید در محدوده قبرستان ابنبابویه داده نشد. پس‌ازاین دستور شهرداری توانست طرح‌های عمرانی و بازسازی آرامستان ابنبابویه را ارائه و پیشنهاد کند. سرانجام موضوع اجرای طرح احداث باغ مشاهیر مطرح شد. برای اجرای این طرح لازم بود که هم تعدادی از مقبره‌ها از بین بروند و هم سطح‌سازی‌های لازم در محدوده قبرستان ابنبابویه انجام شود.
در آن زمان تقریباً تمامی مقبره‌ها به‌جز سه تا از آرامگاه‌های خصوصی و خانوادگی موجود در قبرستان ابنبابویه که حاکی از معماری بسیار زیبا به همراه نمادهایی از هنر ایرانی با قدمتی طولانی بود، به‌منظور عملیات مرمت و بازسازی، به‌طور کامل تخریب شد.
آرامگاه ابنبابویه به دلیل داشتن اشیای قدیمی و تاریخی از قبیل آیینه‌ها و شمعدان‌های عتیقه، عکس‌های قدیمی و دیگر وسایل به موزه‌ای تبدیل شد که تاریخ معاصر ایران را به نمایش می‌گذاشت. همچنین در قبرستان ابنبابویه درویشی به نام عنقاء دفن شده است که تا چند سال پس از ویرانی آن‌هم همچنان مراسم بزرگداشت بزرگی برای او برگزار می‌کردند. اما طولی نکشید که این مراسم‌ها دیگر اجرا نشد و با محدودیت‌هایی جدی مواجه شد. هم‌اکنون هم قبرستان
ابنبابویه پس ازآن‌که به‌صورت مسطح درآمده است، وضعیت چندان مساعدی ندارد و هنوز خبری از رسیدگی و بازسازی‌های بعدی قبرستان ابنبابویه به گوش نمی‌رسد.
افراد معروف مدفون در قبرستان ابنبابویه
تعداد بسیار زیادی از افراد معروف وجود دارند که در قبرستان ابنبابویه به خاک سپرده شدند. ممکن است نام عده کثیری از آنها به گوش شما آشنا باشند و یا آشنایی تاریخی خوبی از سرگذشت آنها داشته باشید.
افراد مشهوری که در آرامستان ابنبابویه دفن شدند عبارت‌اند از:
• غلامرضا تختی《 کشتی‌گیر آزادکار ایرانی که به جهان‌پهلوان معروف بود》
• علی‌اکبر دهخدا《 ادیب، لغت‌شناس، سیاستمدار و شاعر ایرانی بود》
• محمدعلی فروغی《 وزیر ایران در دوره رضاشاه پهلوی بود》
• رجبعلی خیاط《 عارف معاصر و ایرانی‌تبار بود》
• میرزاده عشقی《 شاعر، روزنامه‌نگار و نویسنده ایرانی در دوره مشروطیت بود که به دستور شهربانی وقت، ترور شد》
• رحیم مؤذن زاده اردبیلی《 نوحه‌خوان و اذان گوی مشهور ایرانی بود》
• دکتر فاطمی《 سیاستمدار و روزنامه‌نگار ایرانی که طی سال‌های ۱۳۳۱ تا ۱۳۳۲ وزیر امور خارجه ایران بود》
• فاطمه سیاح《 فاطمه رضازاده محلاتی استاد ادبیات و بنیان‌گذار کانون بانوان در وزارت فرهنگ بود. همچنین یکی از پایه‌گذاران کرسی نقد ادبی در دانشگاه تهران برای نخستین بار به شمار می‌رود》
• دکتر صدیقی《 غلامحسین صدیقی استاد دانشگاه تهران، وزیر پست، تلگراف و تلفن و مدتی هم وزیر کشور و نایب نخست‌وزیر محمد مصدق بود》
• صادق قطب‌زاده《 مبارز انقلاب و مرید آیت‌الله روح‌الله خمینی و از مخالفان ضد حکومت پهلوی بود و پس از انقلاب وزیر امور خارجه و مدیرعامل سازمان رادیوتلویزیون ملی ایران شد》
سایر مدفونین معروف!
• سید اشرف‌الدین حسینی《 نسیم شمال نشریه اجتماعی سیاسی و طنزآمیز بود که در دوران جنبش مشروطه ایران منتشر می‌شد》
• اشرف الملوک فخرالدوله《 شاهزاده قاجاریه، دختر مظفرالدین شاه و سرورالسلطنه، دخترخاله دکتر مصدق و مادر علی امینی بود. او واسط بین رضاشاه و خاندان قاجار به‌حساب می‌آمد》
• محمدباقر میرزا خسروی کرمانشاهی《 تخلص او خسروی بود. او ادیب، نویسنده و شاعر ایرانی در قرن سیزده و چهاردهم هجری به شمار می‌رود. همچنین عمر از پیشتازان نثر نو ادبی نویسنده نخستین رمان تاریخی در تاریخ ادبیات ایران محسوب می‌شود》
• غلامرضا اصفهانی《 از استادان خوشنویسی ایرانی خط نستعلیق و شکسته‌نستعلیق در دوره قاجار بود》
• معصومه عزیزی بروجردی《 یکی از خوانندگان زن ایرانی در دهه ۱۳۳۶ شمسی بود که در سبک موسیقی کوچه‌بازاری فعالیت می‌کرد و از خوانندگان لاله زاری به شمار می‌آمد》
• محمود محمود《 نام اصلی او محمود پهلوی، محقق، نویسنده، مترجم و از آزادی‌خواهان پر جنب و جوش صدر مشروطیت بود》
• فیروز فیروز《 فیروز میرزا نصرت‌الدوله سوم فرزند دختر مظفرالدین شاه بود. شهرت او در طول تاریخ به دلیل نقش داشتن در قرارداد ۱۹۱۹ است》
• محمدصادق کوپال《 محمدصادق خان سالار نظام سرلشکر کوپال، از مردان نظامی اواخر حکومت قاجاریه و اوایل دوره پهلوی به شمار می‌رود》
• محمد کرمانشاهی《 محمد میرزا خان کفری کرمانشاهی پزشک کرمانشاهی اهل ایران بود که در دوره قاجاریه فعالیت می‌کرد》
• و بسیاری از چهره‌های سیاسی و مذهبی قیام ۳۰ تیر و افرادی که در طول تاریخ به دلیل فعالیت‌های سیاسی اجتماعی خود توسط نظام حکومتی حاکم وقت، ترور و یا اعدام شدند هم در گورستان ابنبابویه دفن شده‌اند.
دسترسی به قبرستان ابنبابویه
همان‌طور که در مقاله اشاره کردیم، قبرستان ابنبابویه در شهرری، در خیابان ابنبابویه قرارگرفته است. بهترین زمان برای بازدید از آرامستان ابنبابویه در طول سال، از ساعت چهار صبح تا پنج بعدازظهر است. بهتر است حتماً پیش از رفتن به قبرستان ابنبابویه از شخصی مطلع از وقایع و افراد دفن شده در آنجا، کمک بگیرید و یا با تورهای تهران گردی به آنجا بروید تا همزمان با بازدید اطلاعات تاریخی خوبی را از مکان قبرستان ابنبابویه کسب کنید.
برای رفتن به قبرستان ابنبابویه می‌توانید از خط شماره ۹ اتوبوس‌های بی‌آرتی استفاده کنید. و در نزدیک‌ترین ایستگاه به ابنبابویه پیاده شوید. همچنین اگر با مترو برای بازدید قبرستان ابنبابویه می‌آیید، باید بدانید نزدیک‌ترین ایستگاه مترو به ابنبابویه ایستگاه جوانمرد قصاب است که از خط یک مترو می‌توانید به آنجا دسترسی پیدا کنید.
امیدواریم روح تمامی درگذشتگان این قبرستان در آرامش ابدی قرار گیرند و شما هم از بازدید تاریخی خود به قبرستان و موزه ابنبابویه و مشاهیر دفن شده در آنجا استفاده کرده باشید. بسیار خوشحال می‌شویم تجربه‌ها و اطلاعات بیشتر خود درباره گورستان ابنبابویه را با ما به اشتراک بگذارید.
