آرامگاه بی بی شهربانو؛ داستان‌های واقعی و افسانه‌ای آن
آرامگاه بی بی شهربانو یکی از بناهای تاریخی شهر ری است که روی کوهی زیبا قرار دارد. درباره این مقبره و آرامگاه روایت‌های مختلفی وجود دارد که در این مطلب می‌خواهیم به داستان واقعی کوه بی بی شهربانو، مسیرهای دسترسی، تاریخچه و معماری و اینکه چرا بی بی شهربانو به ایران بازگشت بپردازیم. پس تا انتهای این مطلب تهران مبله با ما باشید.
آرامگاه بی بی شهربانو کجاست؟
کوه بی بی شهربانو در شهرری و در منطقه ۲۰ تهران قرار دارد. اگر می‌خواهید راهی آرامگاه بی بی شهربانو شوید باید به آدرس کوه بی بی شهربانو در جاده امین آباد بروید. برای دیدن آدرس روی نقشه ببینید را کلیک کنید:
منبع عکس گوگل مپ، عکاس Reza Alizadeh
چطور به این آرامگاه برویم؟
اگر بخواهید با ماشین به مقبره بی بی شهربانو بروید، بهترین مسیر دسترسی به بی بی شهربانو بزرگراه تهران ورامین است. از آنجا باید وارد جاده ورامین شوید و تا انتهای جاده بروید و به آرامگاه برسید.
نزدیکترین مترو به بی بی شهربانو، ایستگاه مترو شهر ری در ایستگاه خط یک متروی تهران (تجریش به سمت کهریزک) است. پس از بیرون آمدن از ایستگاه از تاکسی‌های مسیری استفاده کنید تا به مقبره برسید.
نگران نباشید به قدری آرامگاه بی بی شهربانو بازدید کننده دارد که شما در این مسیر تنها نیستید. البته با اتوبوس هم می‌توانید از میدان آزادی راهی شهر ری شوید اما ممکن است راه طولانی باشد و شما را آزرده خاطر کند. پس بهترین وسیله همان مترو است.
روز و ساعت بازدید از آرامگاه بی بی شهربانو دذ همه روزها از ساعت ۷ صبح تا ۸ شب است.
بیشتر بخوانید: مکان های مذهبی تهران را بشناسیم
داستان واقعی کوه بی بی شهربانو چیست؟
وقتی صحبت از بقعه یا آرامگاه می‌شود، معمولا به یاد افراد مهم، مشاهیر و ائمه می‌افتیم. اما امروز به سراغ آرامگاه بی‌بی شهربانو که یک شخصیت مذهبی که زن است را برای شما بازگو کنیم. آرامگاه بی‌بی شهربانو شباهت زیادی به معماری امامزاده‌ها دارد و مثل امامزاده‌ها مردم به بی‌بی شهربانو برای زیارت و خواندن دعا، رفع حاجت و پخش نذورات می‌روند.
از طرفی مقبره بی‌بی شهربانو در شهر ری از نظر مذهبی و زیارتی نه تنها مورد توجه گردشگران داخلی است، بلکه گردشگران خارجی زیادی هم آنجا می‌روند.
داستان واقعی کوه بی بی شهربانو از آنجا شروع می‌شود که بعد از حادثه کربلا ذوالجناح به در خیمه می‌آید و بی‌بی شهربانو همسر امام سوم شیعیان بر اسب امام حسین سوار می‌شود و به همراه آن حرکت می‌کند. از آنجایی که در مسیر با کوهی در مقابل خود روبرو می‌شود و پناهگاهی جز اینجا پیدا نمی‌کند، بی‌بی شهربانو ناخودآگاه به جای واژه یاهو اسم کوه را به زبان می‌آورد و در دل کوه شکافی باز می‌شد که بی‌بی شهربانو وارد آن شده و پس از ورود ایشان کوه کامل بسته می‌شود.
طبق گفته‌ها انگار در آن لحظه شانس همراه بی‌بی شهربانو بوده و معجزه خداوندی شامل حال او می‌شود. با صدا زدن اسم کوه، دل سنگ و سیاه او به رحم می‌آید و دریچه عطوفت و مهربانی بر روی شهربانو می‌گشاید. همواره با خواندن داستان بی‌بی شهربانو و کوه بی‌اختیار به یاد ضرب‌المثل «گر نگهدار من آن است که من می‌دانم شیشه را در بغل سنگ نگه می‌دارد» می‌افتیم، شاید این داستان به گفته بعضی زاییده تخیل نویسنده باشد اما حاوی پیامی برای ماست در همان ضرب المثلی که گفتیم است.
منبع عکس گوگل مپ، عکاس reza nikbin
بی بی شهربانو شهرری کیست؟
نقل شده که وقتی اسرای ایرانی به مدینه آمدند، خلیفه آن زمان قصد داشت دختر یزدگرد، آخرین پادشاه ساسانی را به ازدواج فرزند خود دربیاورد. امام علی استدلال می‌نماید که دختر شاهان، در انتخاب همسر برای خود اختیار دارند و این شد که دختر پادشاه ایرانی امام حسین را به همسری خود برمی‌گزیند.
منبع عکس گوگل مپ، عکاس X Y
کوه بی بی شهربانو یا نیایشگاه آناهید؟
محمدباقر بهبودی و مصحح ناسخ التواریخ، داستان واقعی بی بی شهربانو را قبول ندارد و آن را از پایه رد می‌کند. آنها این داستان را افسانه و تخیل می‌دانند و معتقدند که این مزار متعلق به یک دختر کدخداست که حدود ۳۰۰ سال پیش از زمان مؤلف زندگی می‌کرد.
می‌گویند این بنا در اصل متعلق به فرهنگ مذهبی دین زرتشت بوده و نیایشگاه آناهید (ایزد بانوی آب و باروری) نامیده می‌شد. بنا بر قولی، اینجا یکی از مکان‌های قرارگیری مردگان در عهد ساسانیان بوده است.
در هر صورت این بنا چه متعلق به آناهید و چه متعلق به بی‌بی شهربانو باشد از نظر تاریخی ارزش بسیاری دارد.
تاریخچه آرامگاه بی بی شهربانو
اگرچه باور بیشتر مردم بر این است که این زیارتگاه مربوط به همسر امام حسین است و کتیبه‌ای در کنار آن وجود دارد، اما یک محقق تاریخی به نام مری بویس نتایج دیگری را ارائه می‌دهد که در مجله بررسی‌های تاریخی نیز چاپ گردیده است.
طبق تحقیقات او، معماری سنگی این زیارتگاه بسیار قدیمی‌تر از قرون اولیه اسلامی است و ساخت آن به دوره ساسانیان بازمی‌گردد. معماری زیارتگاه بی‌بی شهربانو از نظر خانم مری بویس کاملا شبیه به نیایشگاه‌های آناهید است. از این رو نتیجه می‌گیرد که عنوان بی‌بی شهربانو برای ایزدبانو آناهید است به این معنی که آناهید بانوی این شهر است. از نظر او قرارگیری زیارتگاه بی‌بی شهربانو در کنار چشمه و دیگر دلایلی که در منابع باستانی ذکر گردیده، اثباتی بر این مدعا هستند.
آرامگاه بی‌بی شهربانو در ۳۰ خرداد ماه ۱۳۱۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران با شماره ۲۵۶ به ثبت رسید.
منبع عکس گوگل مپ، عکاس Ali Hafizi
بیشتر بخوانید: رودخانه های اطراف تهران، هم تفریح کنید هم ورزش و آب‌بازی
مقبره بی بی شهربانو در چه دوره ای ساخته شد؟
بنای آرامگاه بی‌بی شهربانو در دوره ساسانی بنا نهاده شد. قسمت جنوب شرقی بنا از عهد آل‌بویه به یادگار مانده است که شامل چهارگوش منظم سنگی با پوشش سنگ و آجر است. حرم و اتاق طویل جنوبی آن متعلق به دوره ساسانی است. دیواره‌های خارجی صحن هم به عهد آل‌بویه و عصر سلجوقیان تعلق دارد. در دوره‌های بعد رواق و دیوار و اتاق‌های مختلف، راهرو ایجاد شدند و محوطه اصلی دو بخش گردید. در دوره دیالمه گنبد بقعه روی آن ساخته شد.
صندوقی بر روی قبر بی‌بی شهربانو قرار گرفته که منبت کاری شده است. روی صندوق احادیثی از پیامبر اسلام و لقب‌های بی‌بی شهربانو قابل مشاهده است، تاریخ ۸۸۸ هجری قمری، نام بانی و سازندگان هم بر روی صندوق قابل مشاهده است. منبت زیبای دیگری از دوران شاه طهماسب در جنوب شرقی این بقعه آثار تاریخی دیگری است که برای خیلی ها جالب است و در مورد آن صحبت خواهیم کرد.
زرتشتیان چه دیدگاهی در مورد بی بی شهربانو دارند؟
هر سال در ۲۷ خرداد بسیاری از زرتشتیان جهان در شهر ری گرد هم می‌آیند و به دعا و نیایش می‌پردازند. به دلیل شباهت آرامگاه بی‌بی شهربانو به معبد ایزد بانو آناهید و به این دلیل که سابقه بنا به دوره ساسانی باز می‌گردد آن ها این بنا را نیایشگاه آناهید می دانند. اما این امکان وجود دارد که در دوره‌های قبل افرادی دیگر در آن مدفون شده باشند و آن را به یک مکان اسلامی مذهبی تبدیل کنند. این نظرات همچنان مورد شک و تردید است و با تحقیقات بیشتر به اثبات می‌رسند و یا کاملا رد می‌شوند.
از طرفی بنا بر نقل قول‌های قدیمی آرامگاه خواهر بی‌بی شهربانو در یزد قرار دارد. نیک بانو دختر یزدگرد سوم و خواهر بی‌بی شهربانو است که در یزد با نام‌های چک‌چک و یا پیر سبز نیز شناخته می‌شود.
جالب است بدانید همانند داستان بی‌بی شهربانو، یک داستان کاملا مشابه برای نیک بانو و کوه چک‌چک نقل شده است. یعنی زمانی که نیک بانو از دست اعراب پا به فرار گذاشته بود به جای به زبان آوردن نام خداوند یا کوه را به زبان جاری می‌کند و کوه از میان شکاف می‌خورد تا نیک بانو وارد کوه گردد و بعد از آن شکاف بسته می‌شود تا نیک بانو از گزند دشمنان در امان بماند.
از معماری آرامگاه بی بی شهربانو بیشتر بدانید
محوطه بی‌بی شهربانو به شکل یک مستطیل است که ۳۳ متر طول و ۲۲ متر عرض دارد. موقعیت حرم بی‌بی شهربانو به صورت شمالی جنوبی است و دیواره‌های آن سنگی است، طوری که دور تا دور آن انگار حصار کشیده‌اند.
به گفته محققان این دیوارها متعلق به سده چهارم هستند. از سمت شمال دیوارها به کوهستان می‌رسند. در جنوب آن چند بنای مستحکم سنگی وجود دارند که از آجر و سنگ برای آنها گنبد ساخته‌اند.
بنای اصلی آرامگاه بی‌بی شهربانو از سنگ و گچ ساخته شده در حالی که طاق‌های آن آجری است. حرم یک چهار گوش کوچک سه متری است.
در اصلی حرم بی‌بی شهربانو رو به شرق است و سردری آن مربوط به دوره صفویه است. گنبد کاشی کاری شده، برخی گچ‌بری‌ها و تزئینات بی بی شهربانو متعلق به عصر قاجار است.
منبع عکس گوگل مپ، عکاس mehdi hashemi
از دیگر جذابیت‌های معماری آرامگاه بی‌بی شهربانو
دهلیزی که قدیم‌الایام جلوی سردر بی‌بی شهربانو قرار داشت به شکل ایوان بود و جزئی از حیاط اندرون آرامگاه حساب می‌شد. جنوب این دهلیز یک بنای مربعی سنگی به ابعاد حدودی ۶ متر دیده می‌شود که این بنا متعلق به قرن چهارم است.
در جنوب حرم یک اتاق وجود دارد که متعلق به دوره ساسانیان است. حیاط بیرونی بنا در شمال همین مسجد جای گرفته است. این مسجد از دوره قاجار وجود دارد. صحن بزرگ‌تر آرامگاه بی‌بی شهربانو که حیاط بیرونی هم دارد، در شمال همین مسجد است. در سمت شمالی صحن بی‌بی شهربانو برای اقامت زوار اتاقی وجود دارد.
در سمت پایین و راست آرامگاه بی‌بی شهربانو غاری به چشم می‌خورد که داری مدخل باریک و تنگ است. این غار برای مردم مقدس به شمار می‌آید و مردم در آن برای حاجت روا شدن نذورات خود شمع روشن می‌کنند.
در کف محوطه ظرف‌هایی برای جمع آوری آب قرار داده شده‌اند که به‌عنوان تبرک به زائرین داده می‌شود و بخش دیگر آن به عنوان آب شرب به مصرف می‌رسد.
منبع عکس گوگل مپ، عکاس Ali Akbar Gharaei
بیشتر بخوانید: لیست کامل مراکز درمانی و بیمارستان های تامین اجتماعی تهران
در نزدیکی آرامگاه بی بی شهربانو چه چیزهای دیگر وجود دارد؟
-
غار بی‌بی شهربانو؛ همه معتقدند حاجت می‌دهد
در این غار پنجره مشکی است که دختران جوان برای گشوده شدن بخت خود بر روی آن دخیل می‌بندند. در قسمت دیگر غار مردم برای حاجت روایی شمع روشن می‌کنند.
منبع عکس گوگل مپ، عکاس احسان باقری
-
کوه بی‌بی شهربانو؛ در دامنه جنوبی کوه‌های البرز
این کوه شعبه‌ای از رشته کوه‌های البرز است که در قسمت جلگه‌ای تهران و در مشرق شهر ری واقع شده. دلیل نام‌گذاری این کوه به کوه بی‌بی شهربانو به علت وجود زیارتگاه شهربانو در دامنه جنوبی کوه است.
-
تپه چشمه علی؛ منشا تمدن‌های جهانی
در شمال شهر ری چشمه‌ای به قدمت بیش از چهار هزار سال قبل از میلاد وجود دارد که منشأ یکی از تمدن‌های جهان است.
تپه‌ای که این رود در آن جاری است در انتهای رشته کوه بی‌بی شهربانو است که از دامنه جنوبی آن چشمه‌ای پر آب به نام چشمه علی می‌جوشد. سفال‌های یافت شده در این محل از زیباترین سفال‌های پیش از تاریخ است که تعدادی از آنها در موزه ملی ایران قابل مشاهده هستند. فضای سبز روی سطح تپه با فواره‌هایی که مقابل نقش برجسته قرار دارند موقعیتی عالی برای گردشگران ایجاد نموده‌اند. نقش برجسته روی صخره به دستور فتحعلی شاه قاجار ایجاد گردیده است.
فتحعلی شاه بعد از دیدن سنگ نگاره‌های تخت جمشید تصمیم می‌گیرد اسم و تصویر خود را بر روی سنگ‌های دیواری حاکی و جاودان نمایید. به همین دلیل از معمارباشی و نجار باشی دربار درخواست می‌کند تا نقشی از او بر دیواره چشمه علی حکاکی کنند، این کار ظرف مدت چند ماه انجام می‌شود.
منبع عکس گوگل مپ، عکاس Morteza Gahvare band
-
چشمه علی چشمه‌ای جاری در رشته کوه بی‌بی شهربانو
قدمت چشمه علی به حدود ۸۰۰۰ سال پیش می‌رسد. اینجا یکی از نقاط باستانی و تفریحی تهران است که در منطقه ۲۰ تهران واقع شده است.
این چشمه در همسایگی برج طغرل، دژ رشکان و ابن‌بابویه قرار دارد. چشمه علی از میان صخره‌ای بزرگ خارج و به سمت جنوب جاری می‌شود. یکی از نام‌های قدیمی آن سورینی بود که احتمالاً به دوره اشکانیان و ساسانیان باز می‌گردد. بعدها به چشمه علی معروف شد.
در سال‌های قبل مردم در آب این چشمه فرش‌های خود را می‌شستند و اعتقاد داشتند که آب چشمه باعث خوش‌رنگ شدن فرش آنها می‌شود.
-
نگاره‌هایی در در غرب تپه و بالای چشمه علی
در این نگاره پادشاه با تاجی بلند نیزه‌ای را به سمت شیری می‌اندازد. این نگاره متأسفانه بر روی نگاره‌های برجای مانده از دوره ساسانی حکاکی شده است که شامل تصویری از سوارها با نیمتاج و نیزه بودند.
از فتحعلی شاه همچنین نگاره دیگری در غرب تپه و بالای چشمه وجود دارد. در سمت راست این نگاره شاه بر تخت است و عقابی بر دست راست او نشسته، شمشیری با تزئین گوهر نیز بر کمر بسته است و دو سرباز روبروی شاه ایستاده‌اند.
در سمت چپ نگاره تصویری از درباریان تراشیده شده است که بنا بر گفته‌ها در این نگاره فتحعلی شاه به همراه ۱۶ پسرش به تصویر کشیده شده. سنگ نگاره فتحعلی شاه در ۹ فروردین سال ۱۳۷۸ با شماره ثبت ۲۲۸۴ به ثبت ملی رسید. در سال ۱۳۸۸ نیز با کمک شهرداری ۲۴ پروژکتور رنگی در محوطه نصب شد تا جلوه زیباتری به این اثر تاریخی ببخشد.
-
دیدن اشیای باستانی کشف شده در بی بی شهربانو
طی سال‌ها کاوش در چشمه علی یافته‌های ارزشمندی مربوط به دوران نوسنگی پیدا شده. ابزارهای سنگی، سفالی و مهره‌های صدفی نشان می‌دهد که در گذشته مردمانی روی این تپه می‌زیسته‌اند. دوک نخ ریسی، تنور پخت نان، چرخ سفالگری و… نشان از پیشرفت صنایع دستی دارد.
تماشای آب جاری و سرسبزی محیط همراه با تپه از آن لذت‌هایی است که می‌توانید آن را در شهر ری تهران در کنار کوه بی‌بی شهربانو تجربه کنید و در کنار همه این چیزهایی که گفتیم از فیض زیارت بی‌بی شهربانو هم بهره‌مند شوید.
منبع عکس گوگل مپ، عکاس Syed Ammar Gillani
-
محوطه باستانی گورستان زیرین و زبرین
دو گورستان در ری باستان بوده که یکی مربوط به گورستان زیرین در شرق ارگ سلجوقی و دیگری مربوط به گورستان زبرین در دامنه کوه بی‌بی شهربانو است.
-
کاروانسرای شاه عباسی؛ از دیگر دیدنی های نزدیک آرامگاه بی بی شهربانو
کاروانسرای شاه عباسی در خیابان حرم حضرت‌عبد‌العظیم قرار دارد. پلان آن چهار ایوانی است و شامل یک طبقه با حیاط هشت‌گوشه است. این بنا به دوره صفویه تعلق دارد و در اطراف حیاط حجره‌هایی قابل مشاهده است که دسترسی به اسطبل‌ها را از حیاط هم ممکن می‌کند.
این کاروانسرا در دوره قاجار مورد مرمت قرار گرفته. در گذشته دارای کتیبه‌ای سنگی بوده که امروزه اثری از آن نیست. کاروانسرا از موقوفات حضرت عبدالعظیم است که از آن به عنوان انبار کسبه بازار استفاده می‌شود.
-
مغازه‌های سنگی از دیگر امکانات زیارتگاه بی بی شهربانو
پایین زیارتگاه بی‌بی شهربانو مغازه‌های سنگی قدیمی وجود دارد که امکان خرید خوراکی و اسباب بازی برای کودکان را فراهم نموده است. در پایین پله‌های حرم پارکینگ وجود دارد. زائران بی‌بی شهربانو می‌توانند خودروهای خود را آنجا با خیال راحت پارک کنند.
منبع عکس گوگل مپ، عکاس Amirali G.
بیشتر بخوانید: حرم حضرت عبدالعظیم حسنی یک بارگاه نورانی
اعتقادات و خرافات در مورد زیارتگاه بی‌بی شهربانو
بین مردم شایع است که اگر مردی وارد حرم بی‌بی شهربانو شود میخ و سنگ می‌شود و بغضی هم می‌گویند بینایی خود را از دست می‌دهد، به این دلیل که به صاحب آرامگاه نامحرم است.
حتی زنانی که باردارند اگر جنینشان پسر باشد به داخل حرم بی‌بی شهربانو نمی‌روند. البته سادات می‌توانند وارد حرم بی‌بی شهربانو شوند چون محرم هستند.
روایات مختلف در مورد بی‌بی شهربانو و خواهرانش
روایات متفاوتی در مورد ازدواج بی بی شهربانو با امام حسین وجود دارد.
در روایت اول شیخ مفید در کتاب ارشاد می‌نویسد که والی نواحی شرق حکومت اسلامی دو دختر پادشاه ایران، یزدگرد را به مدینه نزد امام علی فرستاد و ایشان بی‌بی شهربانو را برای علی ابن ابیطالب و کیهان بانو خواهر بی‌بی شهربانو را به محمدبن ابی بکر بخشید که او هم قاسم را به دنیا آورد.
شیخ صدوق در روایت دیگری به نقل از سهل ابن قاسم بوشن جانی، ابن بابویه که به نقل از امام رضا است آمده که دو دختر یزدگرد را به مدینه نزد عثمان روانه می‌کنند و عثمان آنها را به امام حسین و امام حسن می‌بخشد که هر دو دختر هنگام تولد فرزندشان از دنیا می‌روند.
در روایت سوم گفته شده که بی‌بی شهربانو خود امام حسین را برگزید. البته کتاب‌های تاریخی داستان اسارت بی‌بی شهربانو مقارن با خلافت عمر است که مردم معتقدند عمر تصمیم گرفت او را مثل کنیزان بفروشد ولی امام علی مانع شد و فرمود او را شوهر دهید و خود بی‌بی شهربانو امام حسین را برگزید.
منبع عکس گوگل مپ، عکاس reza nikbin
اختلاف نظر در مورد آرامگاه بی بی شهربانو
در مورد آرامگاه مطهر بی‌بی شهربانو در بین علما و مورخین اختلاف نظرهایی وجود دارد. مثلا در کتبی مثل تاریخ طبری و الکامل ابن اثیر به اسارت دختر شاه ایرانی اشاره نشده و سخنی از ازدواج بی‌بی شهربانو و امام حسین اشاره‌ای نشده است. همین موضوع تردیدهایی را در مورد ازدواج و مکان دفن بی‌بی شهربانو بیشتر می‌کند. این دو کتاب از جمله کتاب‌هایی هستند که جنگ بین ایران و اعراب را لحظه به لحظه توصیف می‌نمایند.
سوالات متداول
آدرس بی بی شهربانو کجاست؟
شهرری، جاده امین آباد، کوه بی بی شهربانو.
قدمت آرامگاه بی بی شهر بانو به چه دوره‌ای می‌رسد؟
دوره ساسانی.
نزدیکترین مترو به بی بی شهربانو کدام ایستگاه است؟
ایستگاه مترو شهر ری در خط یک تهران در نزدیکی مقبره بی بی شهربانو است.
بی بی شهربانو کیست؟
از دختران یزدگرد سوم آخرین پادشاه ساسانی است.
