همه‌چیز درباره بی‌بی شهربانو نامی ملی برای همه ایرانیان!
همه‌چیز درباره بی‌بی شهربانو نامی ملی برای همه ایرانیان!
وقتی صحبت از بقعه یا آرامگاه می‌شود، معمولاً به یاد افراد مهم، مشاهیر و ائمه می‌افتیم که اغلب جنسیت مذکر هستند. اما امروز سعی داریم آرامگاه بی‌بی شهربانو یک شخصیت مذهبی که زن نیز هست را برای شما بازگو کنیم. به طور کلی آرامگاه، بقعه یا مقبره به بنایی میگویند که برای یادبود روی قبر آن شخص ساخته می‌شود. معماری مقبره‌ها معمولاً با توجه به نوع محیط، فرد مدفون و تجهیزات موجود ساخت‌های متفاوتی دارند. آرامگاه بی‌بی شهربانو شباهت زیادی به معماری امامزاده‌ها دارد و همانند امامزاده‌ها مردم به بی‌بی شهربانو برای زیارت و خواندن دعا، رفع حاجت و پخش نذورات می‌آیند.
مقبره بی‌بی شهربانو در شهر ری، یعنی منطقه 20 تهران جای گرفته است و امروزه به یکی از زیارتگاه‌های مورد توجه و پر رفت و آمد مبدل گردیده است. بی‌بی شهربانو علاوه بر اینکه از حیث مذهبی و زیارتی مورد توجه گردشگران داخلی است، گردشگران خارجی را نیز به خود جلب می‌کند. ری از شهرهای بسیار کهن در جهان است که تمدن آن به هزاران سال قبل باز می‌گردد.
کوه بی‌بی شهربانو
در شهر ری تهران آرامگاهی وجود دارد که بر فراز یک کوه و در نزدیکی یک چشمه واقع شده است. بی‌بی شهربانو نوعی معماری سنگی به حساب می‌آید که زیبایی خاص خود را دارد. بی‌بی شهربانو که همسر امام حسین (ع) است در بی‌بی شهربانو به آرامش ابدی رسیده است. در رابطه با این موضوع داستانی وجود دارد که به طور خلاصه به آن اشاره می‌کنیم: بعد از حادثه کربلا ذوالجناح به در خیمه می‌آید و بی‌بی شهربانو همسر امام سوم شیعیان بر اسب امام حسین سوار می‌شود و به همراه آن حرکت می‌کند. از آنجایی که در مسیر با کوهی در مقابل خود مواجه می‌شود و پناهگاهی جز این نمی‌یابد، بی‌بی شهربانو ناخودآگاه به جای واژه یاهو اسم کوه را به زبان میراند، بدین صورت در دل کوه شکافی ایجاد می‌گردد که بی‌بی شهربانو وارد آن می‌شود و پس از ورود ایشان کوه کاملاً بسته می‌شود.
گویی در آن لحظه شانس همراه بی‌بی شهربانو بوده و معجزه خداوندی شامل حال ایشان گردیده است. با صدا زدن نام کوه دل سنگ و سیاه او به رحم می‌آید و دریچه عطوفت و مهربانی بر روی شهربانو می‌گشاید. همواره با خواندن داستان بی‌بی شهربانو و کوه بی‌اختیار به یاد ضرب‌المثل “گر نگهدار من آن است که من می‌دانم شیشه را در بغل سنگ نگه می‌دارد” می‌افتم، شاید این داستان به گفته برخی صرفاً زائیده تخیل نویسنده باشد اما حاوی پیامی برای ماست، از این داستان می‌توان درس توکل و یاری طلبی از خداوند را آموخت.
آرامگاه بی‌بی شهربانو یا نیایشگاه آناهید
این داستان در کتاب ابی مخفف نیز آمده است. محمدباقر بهبودی و مصحح ناسخ التواریخ، این داستان را از پایه رد می‌کند و آن را افسانه و تخیل می‌داند. او معتقد است این مزار متعلق به یک دختر کدخداست که حدود ۳۰۰ سال پیش از زمان مؤلف زندگی می‌کرده است. ظاهراً این بنا در اصل متعلق به فرهنگ مذهبی دین زرتشت بوده و نیایشگاه آناهید (ایزد بانوی آب و باروری) نامیده می‌شد. بنا بر قولی، یکی از مکان‌های قرارگیری مردگان در عهد ساسانیان بوده است.
در هر صورت این بنا چه متعلق به آناهید و چه متعلق به بی‌بی شهربانو باشد از نظر تاریخی ارزش بسیاری دارد.
مقبره بی‌بی شهربانو
آرامگاه بی‌بی شهربانو در شهر ری تهران، جاده امین آباد، جاده بی‌بی شهربانو جای دارد. برای دسترسی به بی‌بی شهربانو بهترین راه استفاده از خودروی شخصی است، در غیر این صورت می‌توانید از تاکسی‌های آنلاین و یا آژانس بخواهید که شما را به این مکان بیاورند. هنگامی که وارد محل شدید مقبره بی‌بی شهربانو را روی کوه مشاهده خواهید کرد.
تاریخچه آرامگاه بی‌بی شهربانو
اگرچه باور اکثر مردم بر این است که این زیارتگاه مربوط به همسر امام حسین (ع) می‌باشد و کتیبه‌ای در کنار آن وجود دارد، اما یک محقق تاریخی به نام مری به ویس نتایج دیگری را ارائه می‌دهد که در مجله بررسی‌های تاریخی نیز چاپ گردیده است. طبق تحقیقات او، معماری سنگی این زیارتگاه بسیار دیرین‌تر از قرون اولیه اسلامی است و ساخت آن به دوره ساسانیان بازمی‌گردد. معماری زیارتگاه بی‌بی شهربانو از نظر خانم به ویس کاملاً شبیه به نیایشگاه‌های آناهید است. از این رو نتیجه می‌گیرد که عنوان بی‌بی شهربانو برای ایزد بانو آناهید است به این معنی که آناهید بانوی این شهر است. از نظر او قرارگیری زیارتگاه بی‌بی شهربانو در کنار چشمه و دیگر دلایلی که در منابع باستانی ذکر گردیده است اثباتی بر این مدعا هستند.
بنای اولیه آرامگاه بی‌بی شهربانو در دوره ساسانی بنانهاده شد. قسمت جنوب شرقی بنا از عهد آل‌بویه به یادگار مانده است که شامل چهارگوش منظم سنگی با پوشش سنگ و آجر است. حرم و اتاق طویل جنوبی آن متعلق به دوره ساسانی است. دیواره‌های خارجی صحن هم به عهد آل‌بویه و عصر سلجوقیان تعلق دارد. در دوره‌های بعد رواق و دیوار و اتاق‌های مختلف، راهرو ایجاد شدند و محوطه اصلی دو بخش گردید. در دوره دیالمه گنبد بقعه روی آن ساخته شد.
صندوقی بر روی قبر بی‌بی شهربانو قرار گرفته که منبت کاری شده است. روی صندوق احادیثی از پیامبر اسلام (ص) و لقب‌های بی‌بی شهربانو قابل مشاهده است، تاریخ ۸۸۸ هجری قمری، نام بانی و سازندگان آن نیز بر روی صندوق قابل مشاهده است. منبت زیبای دیگری از دوران شاه طهماسب در جنوب شرقی حرم واقع گردیده است. در این بقعه آثار تاریخی دیگری نیز وجود دارد که به آنها نیز خواهیم پرداخت.
زرتشتیان و بی‌بی شهربانو
هرساله در ۲۷ خرداد زرتشتیان از سراسر جهان در این محل گرد هم می‌آیند و به دعا و نیایش می‌پردازند. به دلیل شباهت آرامگاه بی‌بی شهربانو به معبد ایزد بانو آناهید و به این دلیل که سابقه بنا به دوره ساسانی باز می‌گردد آن را نیایشگاه آناهید در نظر می‌گیرند، اما این امکان وجود دارد که در دوره‌های قبل نیز افرادی دیگر در آن مدفون شده باشند و آن را به یک مکان اسلامی مذهبی مبدل کرده باشد. این نظرات همچنان مورد شک و تردید می‌باشند و با تحقیقات بیشتر به اثبات می‌رسند و یا کاملاً رد می‌شوند.
معماری مقبره بی‌بی شهربانو
محوطه بی‌بی شهربانو به شکل یک مستطیل است که ۳۳ متر طول و ۲۲ متر عرض دارد. موقعیت حرم بی‌بی شهربانو به صورت شمالی_جنوبی است و دیواره‌های آن سنگی و محصور می‌باشند این دیوارها متعلق به سده چهارم هستند. از سمت شمال دیوارها به کوهستان می‌رسند. در جنوب آن چند بنای مستحکم سنگی وجود دارند که از آجر و سنگ برای آنها گنبد ساخته‌اند. بنای اصلی آرامگاه بی‌بی شهربانو از سنگ و گچ ساخته شده در حالی که طاق‌های آن آجری است. حرم یک چهار گوش کوچک سه متری است. مدخل اصلی حرم بی‌بی شهربانو رو به شرق است و سردری آن به صفویه متعلق می‌باشد. گنبد کاشی کاری شده، برخی گچ‌بری‌ها و تزئینات متعلق به عصر قاجار است.
آرامگاه بی‌بی شهربانو در ۳۰ خرداد ماه ۱۳۱۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران با شماره ۲۵۶ ثبت گردید.
آشنایی بیشتر با معماری بی‌بی شهربانو
دهلیزی که قدیم‌الایام جلوی سردر بی‌بی شهربانو قرار داشت به شکل ایوان بود و جزئی از حیاط اندرون آرامگاه محسوب می‌گردد. در جنوب این دهلیز یک بنای مربعی سنگی به ابعاد حدودی ۶ متر دیده می‌شود این بنا متعلق به قرن چهارم است. در جنوب حرم یک اتاق وجود دارد که متعلق به دوره ساسانیان است. در شمال حرم مسجدی وجود دارد که به دوره قاجار نسبت داده می‌شود. حیاط بیرونی بنا در شمال همین مسجد جای گرفته است. این مسجد از دوره قاجار وجود دارد. صحن بزرگ‌تر آرامگاه بی‌بی شهربانو که حیاط بیرونی محسوب می‌شود در شمال همین مسجد قرار دارد.
در سمت شمالی صحن بی‌بی شهربانو برای اقامت زوار اتاقی احداث نموده‌اند. در سمت پایین و راست آرامگاه بی‌بی شهربانو غاری به چشم می‌خورد که داری مدخل باریک و تنگ است. این غار برای مردم مقدس به شمار می‌آید و مردم در آن برای حاجت روا شدن نذورات خود شمع روشن می‌کنند. در کف محوطه ظرف‌هایی برای جمع آوری آب قرار داده شده‌اند که به‌عنوان تبرک به زائرین داده می‌شود و بخش دیگر آن به عنوان آب شرب به مصرف می‌رسد.
داستان بی‌بی شهربانو
نقل شده است که وقتی اسرای ایرانی به مدینه آمدند، خلیفه آن زمان قصد داشت دختر یزدگرد، آخرین پادشاه ساسانی را به ازدواج فرزند خود دربیاورد. امام علی (ع) استدلال می‌نماید که دختر شاهان، در انتخاب همسر برای خود اختیار دارند. و این شد که دختر پادشاه ایرانی امام حسین (ع) را به همسری خود برمی‌گزیند. دختر یزدگرد همان بی‌بی شهربانو بوده است. اندکی از افراد نسبت به وجود شخصی به نام بی‌بی شهربانو اظهار تردید نموده‌اند و معتقدند شاید اصلاً همچنین بانویی وجود نداشته است.
کتیبه آرامگاه
قدیمی‌ترین کتیبه آرامگاه بی‌بی شهربانو در واقع همان صندوق منبت کاری شده واقع بر روی قبر بی‌بی شهربانو است که روی آن احادیث پیامبر، القاب بی‌بی شهربانو و تاریخ ۸۸۸ هجری قمری همراه با نام سازندگان آن ذکر شده است
درب حرم
درب حرم بی‌بی شهربانو متعلق به دوران شاه طهماسب است و در جنوب شرقی حرم که مدخل اصلی و قدیمی آن است قرار دارد. این در منبت کاری شده و زیبایی منحصر به فردی دارد.
غار بی‌بی شهربانو
غار بی‌بی شهربانو در قسمتی دارای یک پنجره مشک است که دختران جوان برای گشوده شدن بخت خود بر روی آن دخیل می‌بندند. در قسمت دیگر غار نیز مردم برای حاجت روایی شمع روشن می‌کنند.
نیک بانو خواهر بی‌بی شهربانو
بنا بر نقل قول‌های قدیمی آرامگاه خواهر بی‌بی شهربانو در یزد قرار دارد. نیک بانو دختر یزدگرد سوم و خواهر بی‌بی شهربانو است که در یزد با نام‌های چک‌چک و یا پیر سبز نیز شناخته می‌شود. این زیارتگاه نیز یکی از زیارتگاه‌های مهم زرتشتیان به‌حساب می‌آید. مرحوم رستم به لیوانی می‌گوید: بر اساس شواهد در زمان یزدگرد سوم قبل از حمله اعراب شاهد این مکان را برای حفاظت خود و خانوداده¬اش می‌سازد.
بنا بر شواهد این بنا آرامگاه نیک بانو نیز می‌باشد. جالب است بدانید همانند داستان بی‌بی شهربانو و یک داستان کاملاً مشابه برای نیک بانو و کوه چک‌چک نقل شده است. یعنی زمانی که نیک بانو از دست اعراب پا به فرار گذاشته بود اشتباهاً به جای به زبان آوردن نام خداوند یا کوه را به زبان جاری می‌کند و کون از میان شکاف می‌خورد تا نیک بانو وارد کوه گردد و بعد از آن شکاف بسته می‌شود تا نیک بانو از گزند دشمنان در امان بماند.
کوه بی‌بی شهربانو
این کوه شعبه‌ای از رشته کوه‌های البرز است که در قسمت جلگه‌ای تهران و در مشرق شهر ری واقع شده است
دلیل نام‌گذاری این کوه به کوه بی‌بی شهربانو به علت وجود زیارتگاه شهربانو در دامنه جنوبی کوه است.
آشنایی با شهر ری، مکانی که آرامگاه بی‌بی شهربانو در آن قرار دارد.
بخشی از فلات مرکزی ایران و دشت وسیع ری در دامنه جنوبی رشته کوه‌های البرز مرکزی، منطقه‌ای با زمین‌های گسترده زراعی وجود دارد که مردم در آنجا سکنی گزیده‌اند. این منطقه در جنوب شهر تهران واقع شده است. شهر ری در ناحیه دشت واقع شده و تنها کوه این شهرستان، کوه بی‌بی شهربانو است که در شمال شرقی و کوه آراد در جنوب غربی آن هستند. مرکز این شهرستان شهر ری است که از سمت شمال به تهران، از شرق و جنوب به ورامین و از غرب به اسلامشهر محدود می‌گردد.
شهر ری در دوران اسلامی یکی از سه شهر معتبر در شرق اسلام به شمار می‌رفت و آن را عروس شهرها و سکه جهان اسلام می‌نامیدند.
امکانات زیارتگاه
پایین زیارتگاه بی‌بی شهربانو مغازه‌های سنگی قدیمی وجود دارد که امکان خرید خوراکی و اسباب بازی برای کودکان را فراهم نموده است. در پایین پله‌های حرم، در پای کوه، فضایی مانند پارکینگ فراهم شده است. زائرین گرامی بی‌بی شهربانو می‌توانند خودروهای خود را آنجا پارک کنند
بی بی‌شهربانو مادر امام چهارم
مورخان نوشته‌اند که امام حسین (ع) چند همسر داشتند که عبارتند از: لیلی دختر ابی مروه که مادر علی اکبر بودند، شهربانو مادر امام سجاد، رباب مادر حضرت سکینه و عبدالله،ام اسحاق مادر فاطمه بنت الحسین و قضاعه مادر جعفر
در کتاب ملاآقا دربندی اکسیر العبادات فی السرار الشهادات چهارده یا شانزده نام برای مادر امام سجاد آمده از جمله: سلامه، شهربانو، جهان شاه، خوله، غزاله، مریم، فاطمه، حرار، شاه زنان و ….
روایات مختلف در مورد بی‌بی شهربانو و خواهرانش
روایات متفاوتی در مورد ازدواج او با امام حسین وجود دارد. شیخ مفید در کتاب ارشاد روایت می‌کند که والی نواحی شرق حکومت اسلامی دو دختر پادشاه ایران، یزدگرد را به مدینه نزد امام علی (ع) فرستاد و ایشان بی‌بی شهربانو را برای علی ابن ابیطالب و کیهان بانو خواهر بی‌بی شهربانو را به محمد ابن ابی بکر بخشید که او نیز قاسم را به دنیا آورد.
از شیخ صدوق و به نقل از سهل ابن قاسم بوشنجانی و به گفته ابن بابویه که به نقل از امام رضا است امده که دو دختر یزدگرد را به مدینه نزد عثمان روانه می‌کنند و عثمان آنها را به امام حسین و امام حسن میبخشد که هر دو دختر هنگام تولد فرزندشان از دنیا می‌روند
در روایت سوم گفته شده که بی‌بی شهربانو خود امام حسین را برگزید.
در اکثر کتب تاریخی داستان اسارت بی‌بی شهربانو را مقارن با خلافت عمر آورده‌اند و مردم معتقدند عمر تصمیم گرفت او را مانند کنیزان بفروشد ولی امام علی مانع شد و فرمود او را شوهر دهید و خود بی‌بی شهربانو امام حسین را برگزید.
در روایات آمده است که خواهر سوم او یعنی مروارید نیز به عقد مسلمانان درآمد و از او عبدالله بن عمر زاده شد.
اختلاف نظر در مورد مرقد بی‌بی شهربانو
بین علما و مورخین در مورد آرامگاه مطهر بی‌بی شهربانو اختلاف نظر وجود دارد و مکان‌های مختلفی از جمله: قبرستان بقیع در مدینه، کوفه، کربلا و ری ذکر نموده‌اند.
در کتبی مانند تاریخ طبری و الکامل ابن اثیر به اسارت دختر شاه ایرانی اشاره نشده و سخنی از ازدواج بی‌بی شهربانو و امام حسین زده نشده است، همین موضوع تردیدات را در مورد ازدواج و مکان دفن بی‌بی شهربانو بیشتر می‌کند. این دو کتاب از جمله کتاب‌هایی هستند که جنگ بین ایران و اعراب را لحظه به لحظه توصیف می‌نمایند
تپه چشمه علی
در شمال شهر ری چشمه‌ای به قدمت بیش از چهار هزار سال قبل از میلاد وجود دارد که منشأ یکی از تمدن‌های جهان است.
قدمت چشمه علی به حدود ۸۰۰۰ سال پیش برمی‌گردد در آن زمان نخستین اجتماع در کنار چشمه دائمی بالای تپه وجود آمد. چشمه علی یکی از نقاط باستانی و تفریحی تهران است که در منطقه ۲۰ این شهر واقع گردیده است. این چشمه در همسایگی برج طغرل، دژ رشکان و ابن‌بابویه قرار دارد. چشمه علی از میان صخره‌ای بزرگ خارج و به سمت جنوب جاری می‌شود. یکی از نام‌های قدیمی آن سورینی بود که احتمالاً به دوره اشکانیان و ساسانیان باز می‌گردد. بعدها به نام امیرالمؤمنین (ع) به چشمه علی معروف شد. در سال‌های قبل مردم در آب این چشمه فرش‌های خود را می‌شستند چرا که اعتقاد داشتند، آب چشمه باعث خوش‌رنگ شدن فرش آنها می‌شود.
چشمه علی چشمه‌ای جاری در رشته کوه بی‌بی شهربانو
تپه‌ای که این رود در آن جاری است در انتهای رشته کوه بی‌بی شهربانو است که از دامنه جنوبی آن چشمه‌ای پر آب به نام چشمه علی می‌جوشد. سفال‌های یافت شده در این محل از زیباترین سفال‌های پیش از تاریخ است که تعدادی از آنها در موزه ملی ایران قابل مشاهده هستند. فضای سبز روی سطح تپه با فواره‌هایی که مقابل نقش برجسته قرار دارند موقعیتی عالی برای گردشگران ایجاد نموده‌اند. نقش برجسته روی صخره به دستور فتحعلی شاه قاجار ایجاد گردیده است.
فتحعلی شاه بعد از دیدن سنگ نگاره‌های تخت جمشید تصمیم می‌گیرد اسم و تصویر خود را بر روی سنگ‌های دیواری حاکی و جاودان نمایید. به همین دلیل از معمارباشی و نجار باشی دربار درخواست می‌کند تا نقشی از او بر دیواره چشمه علی حکاکی کنند، این کار ظرف مدت چند ماه انجام می‌شود.
در این نگاره پادشاه با تاجی بلند نیزه‌ای را به سمت شیری می‌اندازد. این نگاره متأسفانه بر روی نگاره‌های برجای مانده از دوره ساسانی حکاکی شده است که شامل تصویری از سوارها با نیمتاج و نیزه بودند.
از فتحعلی شاه همچنین نگاره دیگری در غرب تپه و بالای چشمه وجود دارد. در سمت راست این نگاره شاه بر تخت است و عقابی بر دست راست او نشسته، شمشیری با تزئین گوهر نیز بر کمر بسته است. دو سرباز نیز روبروی شاه ایستاده‌اند. در سمت چپ نگاره تصویری از درباریان تراشیده شده است بنا بر گفته‌ها در این نگاه فتحعلی شاه به همراه 16 پسرش به تصویر کشیده شده است. سنگ نگاره فتحعلی شاه در ۹ فروردین سال ۱۳۷۸ با شماره ثبت ۲۲۸۴ به ثبت ملی رسید. در سال ۱۳۸۸ نیز با کمک شهرداری ۲۴ پروژکتور رنگی در محوطه نصب گردید تا جلوه زیباتری به این اثر تاریخی ببخشد.
اشیای باستانی کشف شده
طی سال‌ها کاوش در چشمه علی یافته‌های ارزشمندی مربوط به دوران نوسنگی نیز یافت شده است. ابزارهای سنگی، سفالی و مهره‌های صدفی نشان می‌دهد که در گذشته مردمانی روی این تپه می‌زیسته‌اند. دوک نخ ریسی، تنور پخت نان، چرخ سفالگری و… نشان از پیشرفت صنایع دستی دارد.
تماشای آب جاری و سرسبزی محیط همراه با تپه از آن لذت‌هایی است که می‌توانید آن را در شهر ری تهران در کنار کوه بی‌بی شهربانو تجربه کنید و در کنار اینها از فیض زیارت بی‌بی شهربانو نیز بهره‌مند گردید.
محوطه باستانی گورستان زیرین و زبرین
از ری باستان دو گورستان یافت شده که گورستان زیرین در شرق ارگ سلجوقی و گورستان زبرین در دامنه کوه بی‌بی شهربانو قرار دارد.
در کاوش‌ها ۱۸ گور شناسایی شده است که به نظر می‌رسد صاحبان این قبور مسلمانان صدر اسلام بوده‌اند.
کاروانسرای شاه عباسی
از دیگر مکان‌های دیدنی که در شهر ری قرار دارد کاروانسرای شاه عباسی است.
کاروانسرا در خیابان حرم حضرت‌عبد‌العظیم قرار دارد. پلان آن چهار ایوانی است و شامل یک طبقه با حیاط هشت‌گوشه است. بنا به دوره صفویه تعلق دارد. در اطراف حیاط حجره‌هایی قابل مشاهده هستند. دسترسی به اسطبل‌ها نیز از حیاط ممکن است.
این کاروانسرا در دوره قاجار مورد مرمت قرار گرفته است. در گذشته دارای کتیبه‌ای سنگی بوده که امروزه اثری از آن نیست. کاروانسرا از موقوفات حضرت عبدالعظیم است که از آن به عنوان انبار کسبه بازار استفاده می‌شود.
اعتقادات و خرافات عوام در مورد زیارتگاه بی‌بی شهربانو
بین مردم شایع است که اگر مردی وارد حرم بی‌بی شهربانو شود میخ و سنگ می‌شود و برخی نیز میگویند بینایی خود را از دست خواهد داد، به این دلیل که به صاحب آرامگاه نامحرم است. حتی زنانی که باردارند اگر جنینشان پسر باشد به داخل حرم بی‌بی شهربانو نمی‌روند. البته سادات می‌توانند وارد حرم بی‌بی شهربانو شوند چون محرم هستند. سید محمود زرندی نیز این خرافه را تأیید می‌کند و می‌گوید چون خود او سید بوده توانسته به داخل مقبره برود.
