از اولین کافههای شهر تهران که با گذشت مدت کوتاهی به معروفترین و محبوبترین کافه تبدیل شد، “کافه نادری” بود. کافه نادری در همهی روزهای سال بهخصوص روزهای سرد پاییز و وقتی باران میبارید و برگها بر زمین ریخته بودند، مکانی برای به آرامش رسید و حیاط این کافه در روزهای گرم تابستان با حوضچه و درختانی که خنکی را به ارمغان میآوردند، میزبان بزم و شادی عدهای خاص به شمار میرفت که درکنار چای خوشرنگ یا قهوهای خوش عطر و صدای موسیقی زنده و زیر سایهی درختان ساعاتی به تفکر، نوشتن یا گفتوگویی با همپیمانان خود میگذراندند.
تاریخچه و ایجاد کافه نادری
کافه نادری حاصل فکر و ایدهی متفاوت یک مهاجر خارجی است که در مدتی کوتاه، توانست طرفداران خاص خود را پیدا کند. “خاچیک مادیکیانس” مهاجر ارمنی در سال 1306 تصمیم بر افتتاح این کافه گرفت.
این کافه در خیابان نادری و به جای قنادی و شیرینیپزی مدرن نادری بنا شد و در عرض یک سال یعنی تا 1307 رونق بسیاری پیدا کرد و صاحبش را ترغیب به ساخت مجدد قنادی نادری و هتل نادری نیز کرد.
این کافه کافهای قدیمی است که قنادی کوچکی در مجاورت آن قرار دارد که دسرها، کیک و شیرینی کافه را تأمین میکرد. همچنین هتلی با همین نام بر کافه نادری و در طبقهی دوم ساختمان واقع شده که زمانی از بزرگترین و مجللترین هتلهای تهران به شمار میرفت و مسافران بسیاری را در خود جای داده است.
رقبای کافه نادری
کافه نادری اولین کافهی تهران نبوده و قبل از آن کافهای به نام “کافه لقانطه” وجود داشت که حدود بیست سال قبلتر از کافه نادری یعنی در سال 1285 ساخته شده بود و پاتوق جمعی از دانشجویانی که در پاریس تحصیل کرده بودند و وقت خود را در کافهای به همین نام در پاریس میگذراندند، بود.
کافه لقانطه آنها را به یاد روزهایی که در پاریس میگذراندند و در کافه لقانطهی پاریس به بحث و بررسی مسائل مشروطیت مینشستند، دوباره دورهم جمع میکرد. اما این کافه به دلیل قرارگیری در خیابانی پرتردد و موقعیت مکانی بهتر، بیشتر مورد توجه قرار میگرفت و مشتریان بیشتری را به خود دعوت میکرد.
کافه و رستوران گراند هتل در لالهزار نیز از کافههای بنام آن زمان به شمار میرفت و مکانی برای شعرخوانیهای عارف قزوینی، اجرای نمایشنامههای میرزاده عشقی و اجراهای قمرالملوک وزیری و روحانگیز بود. اما این کافه با ارائهی منویی متفاوت و خاص با غذاها و نوشیدنیهای فرنگی باز هم در رقابت بهترین کافه برنده میشد.
کافه نادری و پاتوقی برای اهل سخن و هنر
این کافه کمی بعد و در دهههای سی و چهل هجری خورشیدی محلی برای رفت و آمد و گذران بسیاری از شاعران و هنرمندان و نواندیشان و روشنفکران مشهور ایرانی بود. برخی از آنان بسیار معروف بودند و طرفداران زیادی نیز داشتند و این باعث میشد که با آمدن به این کافه باعث رونق هرچه بیشتر این کافه میشدند و تفاوت این کافه نسبت به سایر کافهها، قهوهخانهها یا مراکز تفریحی دیگر را به رخ میکشید.
برخی از مشاهیری که پا در این کافه میگذاشتند تا حال و هوای خود را با این کافه به اشتراک بگذارند و با قهوهای به آرامش برسند، از بزرگان شعر و ادب پارسی بودند؛ که میتوان به هوشنگ ابتهاج، نیما یوشیج، صادق هدایت، بزرگ علوی، جلال آل احمد، سیمین دانشور، فروغ فرخزاد، سیاوش کسرایی، یدالله رویایی، نادر نادرپور، نصرت رحمانی، رضا براهنی، محمدعلی سپانلو و احمد فردید اشاره کرد. گفته شده هریک از این افراد صندلی مخصوص خود را در این کافه داشت که حتی در نبود آنها نیز به نشانهی ادب و احترام کسی بر صندلی نمینشست.
صادق هدایت و کافه نادری
رونق کافه نشینی و گذران وقت در این مکانهای خاص آن زمان به خصوص برای هنرمندان و اهالی قلم و فرهنگ و هنر با صادق هدایت و “گروه ربعه” شروع و تبدیل به سنت شد. گفته شده صادق هدایت در بیشتر عصرها در این کافه به گذران وقت و اندیشه و گاهی صحبت با همکیشان خود همانند بزرگ علوی، مجتبی مینوی و مسعود فرزاد میپرداخت. “سگ ولگرد”، یکی از آثار بزرگ صادق هدایت، در این کافه نوشتهشده است.
شاهد این مدعا جهانگیر هدایت است که دربارهی عموی خود این چنین میگوید:
«در اروپا سنت پذیرایی در خانه چندان مرسوم نیست؛ در حالی که در ایران پذیرایی در خانه بسیار باب بوده و هست. از سوی دیگر جوانانی که بضاعت پذیرایی در خانه را نداشتند، برای دیدارهای دوستانه یا کاری، کافهای را انتخاب میکردند و در آنجا جمع میشدند و هر کسی، دُنگ یا سهم خودش را نیز میداد.
با بازگشت هدایت به ایران، وی در اتاقی در خانه پدری سکونت کرد. پدر ایشان، مرحوم «اعتضادالملک» از اعیان بسیار جدی و فاخر بود و بنابراین هدایت، مطلقاً نمیتوانست دوستانش را آنجا دعوت و از آنان پذیرایی کند. چنین بود که همان روش فرانسوی را در ایران هم پیاده کرد. پیش از هدایت جریان جدی کافه نشینی، روشنفکرانه نبود.»
ثبت ملی کافه نادری
این کافه آنقدر خاص و متفاوت بود و اشخاص بزرگ تاریخ را به سمت خود میخواند و پناهگاه شاعران و نویسندگان به شمار میآمد؛ که خود را نهتنها در دل افراد بسیار، بلکه در لیست آثار ملی نیز جای داد. کافه نادری در سال 1382 در فهرست آثار و جاذبههای ملی با شماره ثبت ۱۰۴۴۶ قرار گرفت.
معماری مجموعهی نادری
مجموعهی نادری یعنی هتل و مهمانخانه، کافه و رستوران نادری از معماری اروپایی پیروی میکند و ویژگیهای معماری آلمانی در آن به وضوح دیده میشود. احتمالاً یکی دیگر از دلایلی که این کافه و باقی قسمتهای این مجموعه خیلی مورد توجه قرار گرفت؛ همین معماری خاص و غربی آن بود که در زمان خود از نظر ظاهر نسبت به سایر بناها بسیار متفاوت میشد.
لازم به ذکر است در قسمتهایی از مجموعهی نادری در دهه پنجاه هجری شمسی آتشسوزی صورت گرفت و باعث آسیبهای بسیاری در این ساختمان شد. ولی از آنجایی که کافه نادری و به طور کلی مجموعهی نادری محبوبیت بسیاری بین مردم داشت، کافه نادری مورد بازسازی قرار گرفت و با شکل مدرنتر و معماری زیباتری ظاهر شد و آمادهی ارائهی خدمت به طرفداران خود شد.
مشخصات مجموعه و کافه نادری
مجموعهی نادری از بخشهای گوناگونی تشکیل شده بود که محبوبترین آن رستوران و این کافه بود که تاکنون توانسته بسیاری از افراد را به سمت و سوی خود بخواند.
این کافه با وجود اینکه نسبت به باقی کافههای شهر بسیار ساده است و زرق و برقهای امروزی را ندارد؛ ولی طرفداران بسیاری دارد که از نشستن در فضایی نوستالژیک و خاطرهانگیز و تصور اینکه زمانی مشاهیر ادب و فرهنگ در این کافه وقت میگذراندند لذت میبرند یا خود بخشی از هنرمندان ادب و فرهنگ این مرزوبوماند و برای درک احساس اساتید خود در این کافه به یادآوری و یادگیری میپردازند.
کافه و رستوران نادری در دو سالن ارائهی خدمت میکند که به یکدیگر مرتبط هستند. یکی از سالنها کافیشاپ بوده که منوی کافه مانند چای، قهوه، نوشیدنیهای سرد و گرم دیگر و دسر و شیرینیها و کیکها را ارائه میکند و سالن دیگر مختص منوی رستورانی است و انواع غذاهای ایرانی و فرنگی را در اختیار مشتریان میگذارد. ظرفیت دو سالن جمعاً 140 نفر است.
امروزه ورودی کوچک این کافه از خیابان نادری، شاید توجه کسی را در نظر اول جلب نکند؛ مخصوصاً اگر به قصد دیدن آن نرفته باشد ولی بعد از وارد شدن به فضای داخلی این کافه، قطعاً شگفتزده خواهد شد. چراکه عکسهایی از کافه در راهروی باریک این کافه یادآور گذشتهی این کافه است که با شعرهای شاملو و نیما و نوشتههای تلخ هدایت عجین شده و با عطر خاطره از فنجانهای قهوه در این کافه هرکسی را به سالهای دور و درازی میبرد.
در میانه خیابان نادری تهران قدیم
درون این کافه نیز موارد بسیاری برای جلب توجه شما وجود دارد؛ مثلاً سقف بلند این کافه که نشان از بخت بلند کافه دارد و این کافه را از گذشته تا حال به جایگاهی ممتاز برای گذران وقت تبدیل کرده است.
یا کاغذ دیواریهای سنتی و خاص که افراد زیادی را دیده و خاطرات بسیاری را در دل خود حفظ کرده است، چراغهای دیواری قدیمی که دفاتر شعر را روشن میکردند، پنجرههایی نسبتاً بزرگ از جنس چوب که تصویری از حیاط را نشان میدهند و پردههای قرمز مخمل بلند که معمولاً به گوشهای جمع شدهاند و فضای بیرونی این کافه را به رخ میکشد، میز و صندلیهای لهستانی که برای رفع خستگی و نوشیدن فنجانی قهوه در عصری پاییزی بهترین هستند.
دیواری با رنگی متفاوت در سمت چپ این کافه قرار دارد که عکس مشاهیر اهل قلم و هنرمندانی از گذشته تا حال همچون پروفسور محمود حسابی، حسین پناهیان، خسرو شکیبایی، استاد محمدرضا شجریان و … را در آغوش کشیده و روی آن جملههایی خودنمایی میکنند: “این کافه بخشی از حافظهی فرهنگی، تاریخی ایران عزیزمان است.” یا “این کافه: پاتوق مشاهیر دیروز، امروز و فردای ایران”، قهوه ساز قدیمی ایتالیایی که قهوهای به تلخی اما خوشمزگی تاریخ ارائه میکرد و صندوقی در سمت راست که اسکناسهای چند دوره و حکومت را به خود دیده است.
همهی این موارد کافی است تا این کافه به موزهای زنده و خاطراتی پویا تبدیل شود.
میز مشاهیر
از تمامی بخشهای خاطرهانگیز این کافه که بگذریم، میز چهارنفرهای که در گوشهای قرار گرفته، نظر بسیاری را به خود جلب میکند. این میز، به میز مشاهیر معروف است و در گذشته رزرو روشنفکران، اهل قلم و هنرمندان ادب و فرهنگ بوده و امروز نیز استادان این عرصه آن را پر میکنند.
رستوران نادری
سالن رستوران نادری نسبت به سالن کافه نادری کوچکتر بوده و 5 میز 4 نفره یا 6 نفره را در خود جا داده است و دکوراسیون مشابه کافه نادری در این سالن به چشم میخورد. رستوران نادری میتواند از 50 نفر به طور همزمان پذیرایی کند و بعد از گذشتن زمان ناهار، منوی رستورانی بسته میشود و در ساعات بعدازظهر این سالن به کمک سالن این کافه آمده و منوی کافه را ارائه میکند.
قنادی نادری
مجاور درب ورودی و در میانهی ساختمان، قنادی و شیرینی فروشی نادری را میبینید که از چندین سال پیش تعطیل شده و از آن استفادهای نمیشود و گرد غم بر در و دیوار این قسمت، هرکسی را ناراحت و غمگین میکند.
هتل نادری
در طبقهی دوم ساختمان، هتل نادری قرار دارد که لابی شیک و مجلل آن در خیابان جمهوری واقع شده و ورودی آن از ورودی این کافه جدا است.
حیاط کافه
از پنجرههای کافه نادری حیاطی دیده میشود که گرد تاریخ بر جایجای آن نشسته است. این حیاط نزدیک به سی سال است که بلااستفاده قرار گرفته و ورود به آن ممنوع شده است.
حیاطی که نشانی از شور و شوق نوازندگان و خوانندگان بسیاری بود و همواره صدای موسیقی زنده از آن به گوش میرسید و بسیاری از جشنها و مراسمات مختلف را به خود دیده و در روزهای آفتابی و شبهایی با آسمان صاف با میز و صندلیهای چوبی، موسیقی زندهی برخی از نوازندگان و نخبگان شناخته شده یا شناخته نشده، استخر بزرگی که در میان حیاط قرار دارد و فواره و آبنمای زیبای آن و درختانی که سایبانی طبیعی برای میزها بودند، پذیرای مهمانان و علاقهمندان بود.
متأسفانه اکنون درختان خشکیده و استخری بدون آب و فوارههای خاموش و حیاطی خالی از صدای خنده و موسیقی به چشم میخورد.
خدمات و ارائهی اولینها در کافه نادری
در معرفینامهای که در کنار در ورودی کافه نصب شده و کافه را معرفی میکند، گفته شده که در این کافه برای اولین بار بعضی از غذاها، دسرها و نوشیدنیهای اروپایی، که اکنون در همهی کافهها پیدا میشوند، در ایران ارائهشده است. غذاهایی مانند بیفتک، بیفاستراگانف و شانو بریان، نوشیدنیهایی مانند انواع کافه گلاسه، قهوهی ترک و قهوهی فرانسه و خوراکیهای دیگری مانند انواع بستنیهای میوهای و ایتالیایی و ….
گارسونهای کافه نادری که ارمنی بودند این خوراکیهای خوشمزه و پرطرفدار را به دو دسته از مشتریان خود ارائه میکردند. اولین دسته: افراد مشتاقی که آنها را در رستورانهای خارج از کشور امتحان کرده بودند و دومین دسته: کسانی که برای اولین بار طعم آنها را در مرزهای داخلی میچشیدند.
نام کافه نادری بر زبان رسانهها
این کافه در فیلمها، سریالها و موزیک ویدیوهای بسیاری نشان دادهشده که یادآور خاطرات بسیاری است. مثلاً در سریال شبکهی خانگی شهرزاد بسیاری از سکانسها در کافه نادری ضبط و به آن بسیار اشاره شده است.
یا در سریال موزیکال “ترانههای قدیمی” کافه نادری به عنوان پاتوق یک نوازندهی خبره نشان داده میشود. در این سریال که به کارگردانی و نویسندگی محمد رحمانیان ساخته شده و بازیگرانی چون علی سرابی (در نقش گارسون ارمنی با نام وارطان) و اشکان خطیبی (در نقش نوازنده) به ایفای نقش میپردازند، نام صادق هدایت و خاطراتش در این کافه نیز از زبان صاحب کافه نادری شنیده میشود.
فرامرز اصلانی از دیگر هنرمندانی است که به این کافه در یکی از موزیک ویدیوهایش اشاره کرده است. در این موزیک ویدیو با نام “قدیم” کافه نادری با شکل و شمایل انیمیشنی نشان داده میشود و در شعر این موزیک نام هنرمندانی که زمان خود را در کافه نادری میگذراندند نیز شنیده میشود.
فراز و نشیبهای کافه نادری
این کافه نیز مانند بسیاری از جاذبههای دیدنی و تاریخی علاوه بر مورد توجه قرار گرفتن، فراز و نشیبهای بسیاری را از سر گذرانده است. کافه نادری پس از خفقان فضای سیاسی و عدم آزادی بیان در دوران حکومت پهلوی به پاتوق فعالان سیاسی تبدیل شد و این افراد برای بحث و گفت و گو و تبادل نظر به کافه نادری میرفتند و از آنجایی که خیابان نادری در دل ماجرای کودتای 28 مرداد واقع شده بود، زیر نظر نیروهای امنیتی و انتظامی و ساواک جهت دستگیری و خاموش کردن اولین نشانهها و سروصدای انقلابیون قرار داشت.
بعد از انقلاب
بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در سال اول با به راه افتادن طرح مصادرههای ابتدای انقلاب، کل مجموعهی نادری مصادره و مالکیت رستوران، قنادی و این کافه به دست بنیاد شهید افتاد و کافه نادری به سمت فراموشی میرفت؛ اما احداث دانشگاه هنر در میدان مشفق و درخواست دانشجویان هنر و علاقهمندان به هنر و فرهنگ بار دیگر جان کافه نادری را به آن بازگرداند.
درواقع بخش خصوصی پیشقدم شد و بخشهایی از مجموعهی نادری شامل هتل، قنادی، کافه و رستوران نادری را خریده و مجدداً راهاندازی کرد. حیاط 4 هزار متری مجموعهی نادری نیز از آن زمان تا اکنون به مالکیت ستاد اجرای فرمان امام است که ورود به آن ممنوع بوده و بلااستفاده قرارگرفته است.
قنادی مجموعهی نادری در دهه 70 تعطیل شد؛ ولی خوشبختانه کافه همچنان پابرجاست. البته این کافه نیز چندین بار تا مرز تعطیلی کشیده شده که با همت و تلاش علاقهمندان از آن جلوگیری شده است. بهعنوان مثال تاکنون سه بار برای فروش حیاط بزرگ مجموعهی نادری مزایده برگزار شده است که هر بار با مخالفت ارگانهای مختلف و مردم لغو میشود و به حالت عادی برمیگردد.
در آذر ماه سال 1396، ستاد اجرایی فرمان امام اطلاعیهای صادر کرد که تغییراتی از جمله دیوارکشی و تفکیک بخشهایی از مجموعهی نادری و در پی آن مزایدهی قسمت عمدهای از حیاط و محوطهی کافه نادری (حدود 200 متر از حیاط 4 هزار متری کافه نادری) را اعلام کردند. این اطلاعیه مشتریان قدیمی و جدید و علاقهمندان این کافه را بسیار متعجب کرده و مخالفت آنها را برانگیخت.
لذا با دخالت شهرداری منطقه 12 و اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، این مزایده لغو شده و از نگرانی علاقهمندان کافه نادری تا حدودی کاسته شد. البته هنوز تصمیم قطعی و مشخصی در خصوص این کافه گرفته نشده است.
کافه نادری در زمان حال
این کافه از زمان تأسیس طرفداران بسیاری داشته و دارد که باعث دوام و برقراری کافه نادری تاکنون شده است. کافه نادری از سال 1306 تاکنون پذیرای اقشار مختلف به خصوص قشر نواندیش، دگراندیش، روشنفکر و اهالی قلم و هنرمندان ادب این مرز و بوم بوده و با آغوش باز برای همهی آنها مکانی آرام و خاطرهانگیز ایجاد میکند.
کافه نادری هماکنون نیز به فعالیت خود مشغول است و یادآور خاطراتی است که در این کافه ساخته شدهاند. کافه نادری اکنون توسط نوادگان “خاچیک مادیکیانس” اداره میشود و نکتهی جالبی که با ورود به این کافه متوجه آن خواهید شد این است که برخلاف بسیاری از کافهها، کافه نادری گارسونهایی سن بالا دارد که در دهههای 40، 50 یا حتی 60 زندگی خود هستند. پرسنلی که با موهای سفید و پیشانیهای خط افتادهی خود، لباسی قرمزرنگ و پیشبندی سفید بر تن دارند و با روی گشاده و طنازی از مهمانان کافه نادری پذیرایی میکنند.
شاید برایتان جالب باشد که بدانید شما در کافه نادری میتوانید فال نیز بگیرید. بعد از صرف قهوه و با پرداخت مبلغی به یکی از گارسونها که دستی بر آتش فال قهوه دارد؛ میتوانید طالعتان را در کف فنجان قهوهی خود ببینید.
کافه نادری دکوراسیون ابتدایی خود را حفظ کرده و برخلاف بسیاری از کافهها بدون موزیک و با منویی ساده و قیمتهای مناسب مشغول به ارائهی خدمت به علاقهمندان است.
همچنین در بسیاری از شهرها آوازهی کافهای با نام “نادری” به گوش میرسد؛ ولی هیچکدام جای نسخهی اصلی این کافه در تهران را نخواهند گرفت.
کافه نادری کجاست؟
کافه در خیابان قدیمی و تاریخی نادری قرار گرفته که اکنون به خیابان جمهوری شناخته میشود. این خیابان از گذشته تا حال از خیابانهای مهم و گذرگاهی پرتردد به شمار میرفته و یکی دیگر از دلایل رونق گرفتن کافه نادری نیز میتواند شلوغی این خیابان باشد.
اطراف کافه
همانطور که گفته شد این کافه در دل یکی از قدیمیترین محلات تهران واقع شده که این امر نشاندهندهی آن است که میتوان مراکز و جاذبههای تاریخی و فرهنگی بسیاری را در اطراف کافه نادری پیدا کرد.
خیابان جمهوری بخشی از تاریخ کلانشهر تهران را در دل خود دارد و با قدم زدن در این گذرگاه تاریخی، ساختمانهای قدیمی به چشم میخورند که از معماری غربی پیروی کرده و در زمان خود خاص و بینظیر بودند.
از دیدنیها و جاذبههای اطراف کافه نادری میتوان به موزهی آبگینه و سفالینهی ایران، موزه جواهرات ملی، باغ موزهی نگارستان، مدرسهی فیروز بهرام، عمارت مسعودیه و موزهی مردمشناسی اشاره کرد.
آدرس کافه نادری
این کافه در منطقهی 12 شهرداری تهران و در یکی از خیابانهای شلوغ و پرتردد از گذشته تا به حال قرارگرفته است و در تهران، کمتر کسی را میتوان پیدا کرد که نام کافه نادری به گوشش نخورده باشد و یا تجربهی گذران وقت در این کافهی تاریخی را نداشته باشد.
آدرس کافه به این شرح است: خیابان جمهوری، ضلع شرقی پل حافظ، نرسیده به چهارراه استانبول، پلاک ۵۲۴. البته درب کوچک کافه نادری در ابتدا به چشم نمیآید ولی با کمی دقت میتوان نام کافه نادری را بر سردر این کافه دید.
بازدید
از آنجایی که کافه نادری جزوی از میراث و تاریخ ایران است باید برای رفتن به آن برنامهریزی کرد. ساعات بازدید کافه نادری همه روزه از ساعت 10 صبح تا 11 شب بوده و ساعات صرف ناهار در رستوران نادری از 12 تا 16 است.
دسترسی به کافه
با توجه به قرارگیری کافه نادری در خیابان جمهوری و طرح ترافیک این محدوده، بهتر است با وسایل حمل و نقل عمومی مانند اتوبوس و تاکسی به کافه خاطرهانگیز رفت.
دسترسی با اتوبوس
نزدیکترین ایستگاه اتوبوس به کافه نادری ایستگاه سعدی است که اتوبوسهای خط جمهوری- بهارستان در آن توقف میکنند.
دسترسی به کافه نادری با مترو
نزدیکترین ایستگاه مترو به این کافه، ایستگاه متروی فردوسی در خط 4 (خط زرد، کلاهدوز- ارم) است. بعد از خارج شدن از متروی فردوسی با حدوداً یک ربع پیادهروی به سمت خیابان جمهوری و چهارراه استانبول به کافه نادری خواهید رسید. البته این مسیر را میتوان با اتوبوس و تاکسیها نیز طی کرد.