عمارت امین السلطان؛ روایتگر تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران

عمارت امین السلطان تنها بازمانده از باغ‌ها و خانه‌های لاله زار است. عمارت امین السلطان، بخش مهمی از تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران و سرگذشت معماری و شهرسازی تهران را روایت می کند. لاله زار در ابتدا باغی وسیع بود که به دستور فتح علی شاه قاجار در بیرون از حصار تهران ایجاد شده بود. ناصرالدین شاه پس از سفر فرنگ با نمادهای زندگی غربی آشنا شد و تحت تأثیر آن قرار گرفت. در نتیجه پس از بازگشت از فرنگ، دستور داد خیابانی در میان این باغ وسیع تأسیس کنند که بازآفرینی شانزه لیزه در تهران باشد.

این خیابان لاله زار نام گرفت. در این باغ وسیع عمارتهایی به عنوان محل زندگی اعیان و مقربین به شاه طراحی و ساخته شد. کافه‌ها و سینماهای زیادی در این خیابان به وجود آمد به این امید که لاله زار، شانزه لیزه مجلل تهران شود و با سینماها و کافه‌ها و شور زندگی اروپایی تزیین شود. از آن دوران تاریخی، عمدتا شعرها و خاطرات و عکس‌هایی به جا مانده که در واقعیت امروز ما به ندرت اثری از آن می‌توان یافت. اما عمارت امین السلطان که با همان معماری قاجاری خود و پس از حوادث و ناملایمتی‌های بسیار به شکل نامنتظره‌ای همچنان پابرجاست، عهده دار روایت این تاریخ و سرگذشت اجتماعی شده است.

عمارت امین السلطان که خانه اتحادیه نیز نام گرفته است، خاطرات و سرنوشت بسیاری در خود جای داده و از نظر معماری نیز اثر مهمی شمرده می‌شود. گفتنی است که بسیاری از مردم ایران، عمارت امین السلطان را به عنوان لوکیشن دایی جان ناپلئون در خاطر دارند. مکانی که در آن قصه ای اجتماعی و کمدی اتفاق افتاده و در خاطر مردم ماندگار مانده است.

سرگذشت عمارت امین السلطان

عمارت امین السلطان ابتدا بخشی از باغ‌های لاله زار بوده که ناصرالدین شاه در دوران سلطنتش به آبدارچی و چارپادار خود، محمد ابراهیم، اعطا کرد و او را «امین السلطنه» نامید. بعد از فوت محمد ابراهیم، این عمارت به پسر دوم امین السلطان، میرزا علی اصغرخان امین السلطان رسید. این فرد بعدها به مقام صدارت برای شاه های قاجار منتصب شد و جایگاه اجتماعی و سیاسی بزرگی یافت.

اهمیت شخصیتی و سیاسی میرزا علی اصغرخان سبب شده که عمارت امین السلطان محل دیدارهای سیاسی و تاریخی مهمی شود. همچنین ثروت و قدرت او در توسعه و شکل گیری سازه‌های عمارت امین السلطان تأثیرگذار بوده است. او از مقام خویش استفاده کرد و زمین‌های اطراف باغ را خریداری کرد و عمارت امین السلطان را گسترش داد. اگرچه سرنوشت این زمین و عمارت امین السلطان، بین نوادگان او چندان خوش نبود؛ چرا که بعد از فوت میرزا علی اصغرخان، عمارت امین السلطان را تفکیک کردند و برخی بخش‌های آن به فروش گذاشته شد.

زمین کنونی عمارت امین السلطان تنها بخشی از آن باغ وسیع بوده که هنوز باقی مانده است. صاحبان بخشهای دیگر عمارت امین السلطان با تفکیک زمین، آن‌ها را به سینماها و مرکزهای تجاری و کافه تبدیل کردند که متأسفانه عمده از این سازه ها اکنون اثری باقی نمانده است.

پس از صدر اعظم شدن میرزا احمد خان اتابک، عمارت امین السلطان مصادره شد و بعد از ایشان نیز عمارت امین السلطان به وارثان میرزا احمدخان اتابک رسید. در زمان صدارت میرزا احمدخان نیز، عمارت امین السلطان نقش سیاسی و تاریخی خود را ایفا می‌کرد و محل دیدارها بود. در تاریخ اجتماعی سیاسی ایران، عمارت امین السلطان را به عنوان پناهگاه مشروطه خواهان نیز یاد کرده اند.

بعد از فوت احمدخان اتابک

وارثان عمارت امین السلطان، پس از فوت میرزا احمدخان اتابک، آن را به فردی به نام رحیم اتحادیه تبریزی فروختند و از آن پس عمارت امین السلطان به «خانه اتحادیه» نیز شناخته شد. پس از فوت رحیم اتحادیه، عمارت امین السلطان دوباره تقسیم شده و 30 سهم می‌شود. بخشی از این سهم‌ها فروخته شده و تبدیل به کافه و سینما می‌شود.

بعد از فوت اتحادیه، عمارت امین السطان به حالت متروکه در می‌آید. اما پس از گذر سال‌ها که عمارت امین السلطان به حال خود رها می‌شود، ناصر تقوایی عمارت امین السلطان را به عنوان لوکیشن دایی جان ناپلئون انتخاب می‌کند. از این رو مرمت عمارت امین السلطان آغاز شده و سه ماه به طول می‌انجامد. در طول دوسال سکانس‌های خاطره انگیز این سریال در عمارت امین السلطان ضبط می‌شود و دوباره به حال رها شده خویش باز می‌گردد. پس از انقلاب نیز عمارت امین السلطان متروکه می ماند تا اینکه در سال 1384 به ثبت آثار ملی رسیده و چندی بعد از آثار ملی خارج می شود.

حدود یک دهه بعد، شهرداری تصمیم به خریداری عمارت امین السلطان می‌گیرد. شهرداری با خرید آن، پروژه مرمت عمارت امین السلطان را آغاز کرده که نهایتا به شکل امروزی آن تثبیت می‌شود.

عمارت امین السلطان در روزگار

عمارت امین السلطان در برخی از برهه های تاریخی خود روزهای دشوار و سختی را گذرانده است. عمارت امین السلطان پس از هربار تقسیم ورثه، بخشی از زمین به دیگران تملیک شده و از کاربری باغ یا عمارت خارج شده است. در سالهای زیادی نیز متروکه و رها بوده است. پس از فوت رحیم اتحادیه تا زمانی که به عنوان لوکیشن دایی جان ناپلئون انتخاب می شود، عمارت امین السلطان به حال خود رها شده و در آن دوران نیز دچار آسیبهایی می شود. ناصر تقوایی برای آماده سازی لوکیشن دایی جان ناپلئون دستور به مرمت عمارت امین السلطان می دهد که سه ماه به طول می انجامد. اما پس از پایان این پروژه نیز، عمارت امین السلطان برای سه دهه رها شده و متروکه می ماند.

عمارت امین السلطان در این سه دهه آسیبهای بسیاری می بیند. از همین رو محققان بقای عمارت امین السلطان را در طول این سالها «معجزه آسا» می‌خوانند. حتی پس از خریداری شهرداری و شروع مرمت عمارت امین السلطان نیز، دوبار دچار حادثه آتش سوزی یا تخریب با لودر می شود. ولی علیرغم همه این نامهربانی‌ها عمارت امین السلطان به شکل غیر منتظره‌ای همچنان پابرجا مانده و نماد تاریخی خود را حفظ کرده است.

اهمیت تاریخی عمارت امین السلطان

خانه اتحادیه یا عمارت امین السلطان در ابتدا به عنوان خانه ای اعیانی در اختیار شخصیت‌های سیاسی و مهم قاجاری بوده است. از سوی دیگر، این عمارت موقعیت جغرافیایی مناسبی داشته که می توانسته جلوه‌ای از معماری و فرهنگ ایران برای مهمانان و شخصیت‌های پرقدرت سیاسی قرار بگیرد. از این رو، عمارت امین السلطان محل رفت و آمدهای مهمانان خارجی و گفتگوهای سیاسی بسیاری بوده و چه بسا تصمیمات مهم سیاسی در اتاق‌های عمارت امین السلطان گرفته شده است. هر گوشه در عمارت امین السلطان، ناظر بر وقایع و سخنها و تصمیمات مهمی از تاریخ سیاسی و اجتماعی قاجار و مشروطه بوده است.

در دوران صدر اعظمی میرزا احمدخان اتابکی، عمارت امین السلطان تحت اختیار ایشان قرار میگیرد و دیدارهای مهم مملکتی و تصمیمات سرنوشت ساز در آن اتفاق می‌افتاده است. بسیاری از شخصیت‌های انقلابی و سیاسی دروان مشروطه از عمارت امین السلطان به عنوان پناهگاه خود استفاده می‌کردند. حتی شاهان قاجار همچون ناصرالدین شاه نیز به عمارت امین السلطان گذر داشته و ملاقات‌هایی را در این عمارت ترتیب می‌داده است.

معماری عمارت امین السلطان

بخش دیگری از اهمیت تاریخی عمارت امین السطان یا خانه اتحادیه، در سبک معماری قاجاری آن است. عمارت امین السلطان به عنوان یادگاری از دوره دوم معماری قاجاری، شاخصه‌ها و نمادهای مهمی از معماری آن دوره در خود دارد. معماری قاجاری پس از ناصرالدین شاه و سفرهای فرنگ ایشان، تغییر سبک می‌دهد و نمادهایی از تجدد و تغییر در آن نمایان می‌شود. با بررسی دقیق و دقت کافی در گوشه و کنار عمارت امین السلطان می‌توان این نمادها را یافت و از دید بازدیدکنندگان دقیق عمارت امین السلطان پوشیده نمی‌ماند. تا جایی که یکی از منابع مهم در پروژه‌های تحقیقاتی بر سبک معماری قاجار، عمارت امین السطان است.

انتخاب عمارت السلطان به عنوان لوکیشن دایی جان ناپلئون بخشی دیگر از هویت تاریخی عمارت امین السلطان است. بسیاری از مردم ایران، عمارت امین السلطان را به عنوان لوکیشن دایی جان ناپلئون در خاطر دارند و تماشاگران و بینندگان عمارت امین السلطان، در بازدید خود صحنه های این مجموعه تلویزیونی را در یاد می آورند. اثری ماندگار در مکانی ماندگار همچون عمارت امین السلطان اهمیت هنری این مجموعه تلویزیونی را افزایش داده است.

معماری عمارت امین السلطان؛ سبک قاجاری آن

خانه اتحادیه یا عمارت امین السلطان شامل پنج ساختمان تاریخی است که در مساحت 8 تا 10 هزار متر واقع شده است. این پنج عمارت و ساختمان که همگی جز عمارت امین السلطان شمرده می‌شود، در برهه‌های تاریخی متفاوتی ساخته شده است. به طور کلی طراحی عمارت امین السلطان، براساس یک رویه سنتی به دو قسمت اندرونی و بیرونی تقسیم شده و برای هرکدام از این‌ها درب جداگانه‌ای تعبیه شده است. درب بخش بیرونی عمارت امین السلطان، در سمت خیابان لاله زار واقع شده و درب اندرونی عمارت امین السلطان، به یکی از کوچه‌های لاله زار می‌رسد.

اصلی‌ترین ساختمان در این باغ، عمارتی است که در شمال عمارت امین السلطان واقع شده است. این بخش از ساختمان عمارت امین السلطان که در آن نمادهای معماری قاجاری جلوه گری می‌کند، محل حوادث تاریخی و دیدارها و نشست‌های سیاسی بسیاری بوده است. در مرکز عمارت امین السلطان نیز سازه ای بلندتر از دیگر خانه هاست که بینندگان مجموعه تلویزیونی دایی جان ناپلئون بیشتر آن ساختمان را به عنوان لوکیشن دایی جان ناپلئون در خاطر دارند.

درب بیرونی که در خیابان لاله زار واقع شده، جلوه ای از معماری قاجاری است. طراحی سردر و ستون‌های عمارت امین السلطان، نیم گردهایی که در دو سمت ورودی توکاری شده و آجرهای تراش دار که قوس بالای در را ایجاد کرده، نشان از معماری اصیل قاجاری است. دقت و ظرافت این سازه‌ها، گویای آن است که عمارت امین السلطان، روزگاری متعلق به فردی ثروتمند و دارای قدرت بوده است. بالای در نیز اسما خداوند نگاشته شده و نشان از فرهنگ و باورهای دینی دارد.

داخل عمارت امین السلطان

پس از ورود به عمارت امین السلطان، در قسمت چپ یعنی شمال شرقی عمارت امین السلطان، عمارت کوچکی وجود دارد که در زمان امین السطلنه ساخته شده است. بالای ورودی این سازه کوچک، مقرنس‌هایی با طول 2 متر به شکل چهارکاسه‌ای و همراه با دو آویز طراحی شده اند. دسترسی به داخل این بخش از عمارت امین السلطان هنوز وجود ندارد چرا که مرمت آن به اتمام نرسیده است، هرچند هماهنگی و زیبایی مقرنس‌ها و آویزها در بخش بیرونی عمارت امین السلطان چشم بینندگان زیادی را مجذوب خود می‌کند.

عمارت دوم، عمارتی است که در وسط عمارت امین السلطان واقع شده است. در بسیاری از تصاویر عمارت امین السلطان تصویر این عمارت به چشم می‌خورد. سازه‌ای دوطبقه با درهایی فلزی و دو ستون سنگی که طبقه دوم آن به عنوان لوکیشن دایی جان ناپلئون در خاطرها ماندگار شده است. سردرهای عمارت امین السلطان همگی دارای گچ بری‌های سنتی و قاجاری هستند. آجرچینی‌های مختلف و خلاقانه‌ای در بخش‌های پایینی دیوار عمارت امین السلطان قابل مشاهده است. این سازه اکنون مورد مرمت قرار گرفته و در دسترس بینندگان و گردشگران است.

پیش از آغاز مرمت عمارت امین السلطان هنوز بقایا و آثاری از حضور تیم فیلمبرداری و صحنه در لوکیشن دایی جان ناپلئون باقی مانده بود. وسایل تدوین و صدابرداری سال‌ها پشت درها و پنجره‌های این عمارت، تماشاگر گذر سال‌ها نشسته بوده‌اند.

در روبروی عمارت امین السلطان حوضی منقش و زیبا قرار گرفته است که در باغ‌های ایرانی مرسوم نیست. حوض در سازه‌های ایرانی عمدتا در وسط خانه‌ها و عمارت‌ها ساخته می‌شد. اما حضور سازه‌ای مثل حوض بیضی شکل در میانه باغ و عمارت امین السلطان حاصل الهام از معماریهای غربی است. بنابراین از نشانه‌های تجدد در معماری شمرده می‌شود. از همین رو معماری عمارت امین السلطان جز نیمه دوم معماری قاجاری به شمار می‌رود که متأثر از نمادهای معماری اروپایی است.

معماری قاجاریه

باغسازی در دوره قاجار نظیر معماری و دیگر رشته‌های هنری از هنرهای اروپایی متأثر بوده است. البته در این میان، معماران و طراحان ایرانی عینا طراحی‌های اروپایی را اجرا نمی‌کردند. بلکه با حفظ عناصر معماری ایرانی، از فرم‌ها و ساختارهای فضایی باغ‌های اروپایی اقتباس کرده و با فرم‌های ایرانی تلفیق می‌کردند. در نتیجه علیرغم این تأثیر از هنر اروپایی، همچنان فضای باغ ایرانی را می‌توان در باغسازی این دوره یافت. باغسازی در ایران قدمتی هزارساله دارد و در تاریخ ایران، از دوره هخامنشی سخن از باغ‌های ایرانی به میان آمده است.

نظم و فرم‌هایی که در باغ ایرانی استفاده می‌شده همراه با فرهنگ ایرانی شکل گرفته است. از این رو عناصر بسیاری که نشان از فرهنگ زرتشت و اسلام و ایران داشته در باغسازی و معماری ایرانی دیده می‌شده است.

به عنوان مثال یکی از ویژگی‌های باغ ایرانی دوری کردن از بیهودگی و اتلاف محیط و ویژگی درونگروی باغ است. گویی که طراحی باغ نشانگر نوعی حریم خصوصی است. این فرم‌ها در باغسازی قاجاری دستخوش تغییر می‌شود و این تغییرات را می‌توان در عمارت امین السلطان مشاهده کرد.

سازه تماشایی دیگری که جز مجموعه این عمارت شمرده می‌شود، عمارتی L شکل است که در شمال این مجموعه قرار دارد. عمارتی کشیده که بالای سردرهای پرتعداد آن، گچ بری‌های گل و بوته دیده می‌شود. در دو سوی درها و پنجره‌ها ستونهای سفید و کشیده، با شیارهای قاشقی قرار دارد و اتاقها به شیوه ای طراحی شده که برای میزبانی و دیدارها و نشست‌ها مناسب باشد. در بخش زیرین این عمارت، زیرزمین‌های متعددی نیز قرار دارد که سقف‌های ضربی و طراحی آن به سبک قاجاری بسیار تماشایی هستند.

جزییات معماری عمارت امین السلطان

در آجرچینی این بخش از این عمارت نیز از فرم‌‎های پرکلاغی، خفته راست و جناغی و… استفاده شده است. عناصر و فرم‌های بسیاری در این بخش از این عمارت، دربردارنده سنت معماری قاجاری ایران است که این مسئله، اهمیت تاریخی و معماری این عمارت را بیشتر می‌کند.
در بخش غربی این عمارت، بقایای عمارت دیگری نیز به چشم می‌خورد.

سازه‌ای که ساخت آن مربوط به دوران امین السلطنه بوده و امروزه از آن تنها چند دیوار و ستون و شومینه‌ای باقی مانده است. در مواجهه اولیه به نظر می‌رسد این بخش از این عمارت تخریب شده و دیگر ارزش تاریخی ندارد. اما زمانی که متوجه می‌شویم این بخش از این عمارت در جریان کودتای 28 مرداد آتش گرفته است، متوجه روایتگری تاریخی آن می‌شویم. سازه‌ای سوخته و تخریب شده که به جای بیان روایتی از تاریخ معماری، از تاریخ اجتماعی ایران سخن می‎‌گوید و یادگاری از برهه‌ای تاریک و غم‌آلود در تاریخ سیاسی ایران است.

به طور کلی در این عمارت آمیزه ای از عناصر و ویژگی‌های معماری قاجاری قابل مشاهده است. عناصری که حاصل آمیختن معماری ایرانی و اروپایی است. به عنوان مثال عناصری که در این خصوص می‌توان ذکر کرد، اتاق مرکزی و ایوان با دو ستون و اتاقهای کوچک در اطراف اتاق مرکزی است.

همچنین پلان‌های کشیده شده در امتداد بنا، چشم اندازهای پنجره‌ای وسیع، زیرزمین‌هایی با سقف‌های ضربی آجری، حوضخانه، سرتون‌ها در ورودی، ستون‌ها و ایوان‌های بلند از دیگر عناصر معمای قاجاری است که در این عمارت می‌توان آن‌ها را مشاهده کرد. پلکان‌هایی در محور اصلی بنا، استفاده از نور مستقیم برای طراحی نور بنا و تنوع سبکی و سقف شیب‌دار نیز نشانگر معماری ایرانی-اروپایی نیمه دوم قاجاری است. همه این موارد، میگوید که بقای سازه‌های این عمارت چه نقش و اهمیت تاریخی بسیاری در معماری داراست.

لوکیشن دایی جان ناپلئون

در سال 1353 ناصر تقوایی تصمیم به ساخت سریالی گرفت که براساس رمانی به نام دایی جان ناپلئون بود. ایرج پزشک زاد این رمان را در نیمه دوم دهه 40 در مجله فردوسی در پاورقی به چاپ رسانده بود. در نهایت در سال 1351 آن را به شکل کتاب منتشر کرد که تا پیش از نمایش مجموعه تلویزیونی دایی جان ناپلئون به چاپ هفتم رسید. ایرج پزشکزاد متولد 1306 حقوقدان، دیپلمات، طنزنویس و مترجم مشهور ایرانی است که این رمان را در مایه طنز، برای روایت حال جامعه ایرانی آن دوره نوشت. در سال 1353 کارگردانی جوان به نام ناصر تقوایی از نویسنده کتاب برای ساخت مجموعه ای تلویزیونی براساس این کتاب اجازه و کمک گرفت. در نهایت پزشک زاد نوشتن فیلمنامه را به ناصر تقوایی سپرد.

هم‌زمان با شروع تهیه فیلمنامه سریال، ناصر تقوایی از این عمارت بازدید کرده و آن را به عنوان لوکیشن دایی جان ناپلئون انتخاب کرد. در نتیجه در سال 1353 مرمت این عمارت آغاز شد و سه ماه به طول انجامید تا برای فیلم برداری آماده شد. ساخت سریال و تدوین آن نهایتا تا سال 1355 ادامه داشت و در این سال در تلویزیون ملی نمایش داده شد. اگرچه این سریال پس از انقلاب اسلامی ایران از سوی صدا و سیما پخش نشد، اما بسیاری از ایرانیان به دلیل اهمیت تاریخی این سریال، مایه طنز آن، بازیگرهای زبردست و همچنین ساخت عالی آن این سریال را مشاهده کردند. بینندگان در تماشای این سریال، متوجه لوکیشن دایی جان ناپلئون شده و جذب زیبایی این عمارت می‌شدند.

رمان دایی جان ناپلئون

پزشک زاد در رمان خود، حال جامعه ایرانی را روایت می‌کند. در این داستان، دایی جان با سه خانوار در این عمارت زندگی می‌کنند و بسیاری از آداب و رسوم ایرانی را اجرا کرده و تصویر می‌کنند. از شیوه رفت و آمدها، مهمانی‌ها، اصطلاحات کلامی و حتی باورهای مرسوم که در دیالوگ‌ها نمایان می‌شود، می‌توان نشانی از این آداب و رسوم مشاهده کرد. پزشک زاد در تلاش است در عین نشان دادن فرهنگ و ادبیات ایرانیان آن دوره، نشان بدهد که افراد جامعه در حال حرکت به سمت الگوهای زندگی اروپایی بوده اند.

شخصیت‌های داستان در این الگوبرداری، دچار چالش‌هایی می‌شوند. گویی در تلاشی بیهوده و ناخودآگاه برای حفظ دنیای کهنه خود هستند و در عین حال، در الگوبرداری و تجدد نیز ناموفق عمل می‌کنند. پزشکزاد با مهارت نویسندگی خود، این چالش شخصیت‌ها را در مرزی از کمدی و تراژدی روایت می‌کند. از این رو بینندگان این سریال، با صحنه‌های کمدی و تراژیک آن را به خاطر سپرده و در ذهنشان نقش بسته است.

این عمارت به دلیل سبک معماری خود، کاملا با روایت پزشک زاد همراه است. معماری قاجاری پس از ناصرالدین شاه، دستخوش تغییراتی شده و نمادهای اروپایی به آن اضافه می‌شود. اما هنوز شکل و ساختاری قاجاری خود را حفظ می‌کند.

عمارت امین السلطان به سمت غربی شدن

این عمارت نیز در آغاز این دوره تاریخی از معماری قرار دارد. گویی معماری این عمارت وضعیت مشابهی با اهالی و ساکنان آن در سریال دارد. توجه به معماری این عمارت نشان می‌دهد که انتخاب لوکیشن دایی جان ناپلئون تا چه اندازه هوشمندانه بوده است. به عنوان مثال این عمارت در عین اینکه ساختار معماری ایرانی همچون اندرونی و بیرونی، زیرزمین‌های متعدد و خنک، پلان‌های کشیده در حاشیه دیوار، تخت‌های چوبی و… را دارد، تغییراتی به سوی معماری اروپایی نیز داشته است. تغییر اندازه پنجره‌ها، تبدیل سه دری به دو دری، ایجاد سرستون‌ها و ستون‌ها در دیوارها، حوض وسط باغ، ایوان‌های بلند، ایجاد پلکان دوطرفه در محور اصلی بنا از نمادهای تجدد و تلفیق در معماری این عمارت است.