عمارت قزاقخانه یادگار 100 ساله!
پس‌ازآنکه شهر تهران، در حکومت آغامحمدخان قاجار به پایتخت سیاسی و نظامی کشور تبدیل شد؛ بناهای مهم کشوری، کاخ‌های متعدد و ساختمان‌های نظامی فراوانی در آن مثل عمارت قزاقخانه ساخته شد تا نقطه‌ی عطف تمام اتفاقات مهم کشور قرار گیرند.
تهران به‌سرعت پیشرفت کرد و محدوده‌ی این شهر روزبه‌روز افزایش می‌یافت و در خلال گسترش شهر تهران، یادگاری‌های ارزشمندی از دوران مختلف تاریخ به خصوص دو حکومت قاجار (نقطه‌ی شروع پایتخت شدن تهران) و پهلوی (اتفاق افتادن اکثر پیشرفت‌ها، گسترش و مدرنیزاسیون شهر تهران) برای نسل‌های آینده به جا ماند و این شهر را فارغ از پایتخت بودن به شهری تاریخی و مهم با جاذبه‌های گردشگری تبدیل کرد که بینندگان را محصور خود می‌کند.
یکی از بناهای به‌جامانده از گذشته‌ی این شهر، “عمارت قزاقخانه” است که به شناخت تاریخچه و معماری و مشخصات آن خواهیم پرداخت.
تاریخچه و پیشینه عمارت قزاقخانه
این عمارت در محوطه و باغ بزرگی بانام میدان مشق ساخته‌شده و اولین ساختمان این باغ بزرگ نظامی به‌حساب می‌آید. میدان مشق در زمان حکومت فتحعلی شاه قاجار در مساحتی بیش از صد و شصت هزار مترمربع ساخته شد که از اولین و بزرگ‌ترین میدان‌های نظامی وقت به حساب می‌آمد که نیروهای نظامی بسیاری در آن آموزش دیدند.
میدان مشق پادگانی نظامی بود که نیروی نظامی و ارتشی حکومت قاجار در میدان مشق شروع به کار کردند و در این مکان به تمرین انواع فعالیت‌های نظامی همانند رژه، اسب‌سواری و تیراندازی و … می‌پرداختند و “مشق نظام” می‌کردند.
علت نام‌گذاری این باغ به میدان مشق، به دلیل تمرین‌های نظامی سربازان که به مشق نظام معروف شدند بوده و نزدیکی و دسترسی راحت این مجموعه به میدان توپخانه، یعنی میدان امام خمینی و عمارت ارگ، نیز از دلایل دیگر آن است. بعد از فتحعلی شاه و در زمان پادشاهی ناصرالدین‌شاه قاجار تغییر و تحولاتی در میدان مشق اجرا شد.
ناصرالدین‌شاه با سفرهای متعددی که به کشورهای اروپایی داشت، تلاش به شبیه‌سازی ایران به کشورهای غربی کرد و هر دفعه که از یکی از کشورهای اروپایی برمی‌گشت؛ دستور به ساخت یک بنا یا تغییر کاربری ساختمان‌های مختلف یا ایجاد معماری خاصی در ابنیه‌ها شروع می‌شد و اجرای آن بی‌شک به دست معماران خبره و چیره‌دست داخلی و خارجی انجام می‌شد.
بعد از سفر دوم ناصرالدین‌شاه به اروپا و بازدید از شوروی، پایه‌ی ساخت عمارت قزاقخانه ریخته شد. ناصرالدین‌شاه که از نیروی نظامی، محل تمرین و نظم و انضباط حاکم بر نیروهای روس به‌خصوص کازاک‌ها دیدن کرده بود، تحت تاثیر قرار گرفت و در زمان برگشت دستور داد تا بخش‌ها و واحدهای مشابهی ایجاد شود.
قزاقخانه و کازاک‌های روس
کازاک‌ها قومی از سفیدپوستان اروپایی بودند؛ که در جنوب و غرب روسیه زندگی می‌کردند. این قوم در روسیه خودمختار بودند و جنگجویان و نیروی نظامی بسیار و معروفی داشتند و بخشی از ارتش روسیه را در دست داشتند. این قوم هم‌اکنون در اکراین زندگی می‌کنند.
بنابراین به درخواست شاه قاجار از روسیه عده‌ای از نظامیان و سربازان و فرماندهان قزاق به رهبری “سرهنگ دومونتویچ” به ایران آمده و تمهیدات لازم برای آموزش نیروی نظامی مشابه از سوی دولت ایران صورت گرفت. از جمله این اقدامات دانشجویان علوم و فنون نظامی بومی و مهاجر، که اکثرا قفقازی بودند، را در اختیار آن‌ها گذاشت و این پایه‌ای برای ایجاد قوای قزاق در ایران بود. (نیروی قزاق، نیروی نظامی ویژه‌ای که به دنبال قراردادی مابین ایران و روسیه به منظور حفظ امنیت دو کشور ایجاد شد.)
جالب است بدانید از فرماندهان فعال این نیروی نظامی ویژه در آن زمان رضاخان و کلنل لیاخوف، فرمانده‌ی روسی، بودند. وقتی قزاق‌ها عنان نیروهای نظامی را در میدان مشفق به‌دست گرفتند زمان گسترش تمهیدات لازم بود و از این‌رو ساختمانی در میدان مشق ساخته شد که “عمارت قزاقخانه” نام گرفت.
دوره‌های تاریخی تأثیرگذار بر امورات قزاقخانه
این عمارت از زمان ساخت تابه‌حال از سه دوره‌ی حکومتی گذشته و از قوانین آن‌ها پیروی کرده و در این سه دوره ساخته‌شده است، گسترش یافته یا تغییر کاربری داده‌شده است.
دوره‌ی اول: دوره‌ی اول به پی‌ریزی و برنامه‌ی ساخت این عمارت مربوط می‌شود که در زمان حکومت قاجار صورت گرفت و از زمان پادشاهی فتحعلی شاه قاجار تا پادشاهی ناصرالدین‌شاه قاجار به طول انجامید. سرانجام ساخت و تکمیل این عمارت در سال 1271 هجری خورشیدی (1311 هجری قمری) و در سال‌های آخر پادشاهی ناصرالدین‌شاه قاجار به اتمام رسید.
دوره‌ی دوم: دوره‌ی دوم، دوره‌ی هم‌زمان با حکومت پهلوی است و بخش‌هایی که در این سال‌ها ساخته شدند به بخش پهلوی معروف هستند. توسعه و گسترش این عمارت در ضلع‌های شرقی و غربی و ساختمان‌های شمالی در زمان حکومت پهلوی انجام شد. ساختمان‌هایی که با مرکزیت حیاط مجموعهی قزاقخانه ساخته‌شده‌اند و کاربری‌های مختلفی داشتند که مجموعهی قزاقخانه را تکمیل می‌کردند.
دوره ی سوم: کمترین توجه به عمارت قزاقخانه در دوره‌ی سوم یعنی دوره‌ی کنونی و بعد از انقلاب اسلامی شده است. چراکه تصمیمات زیادی پیرامون عمارت قزاقخانه گرفته شده ولی در عمل فقط قسمت کوچکی از آن اجرایی شده است. هم‌اکنون عمارت قزاقخانه در دست دانشگاه هنر بوده و این دانشگاه در حال نوسازی و ترمیم قسمت‌های مختلف عمارت قزاقخانه بوده و موفق به انجام بازسازی‌ها در مقیاس محدودی شده است.
درباره‌ی ساختمان قزاقخانه
همان‌طور که گفته شد؛ ایده‌ی ساخت این عمارت در میدان مشق و پایه‌گذاری اولیه‌ی این ساختمان در زمان فتحعلی شاه قاجار گذاشته شد و در زمان ناصرالدین‌شاه به تکمیل آن پرداخته شد و مورد استفاده قرار گرفت. هم‌چنین این عمارت اولین و قدیمی‌ترین بنایی است که در میدان مشق ایجاد شد. این عمارت را اولین ساختمان اداری در گسترش و پیشرفت تهران قدیم می‌دانند.
بعد از این عمارت ، ساختمان‌های دیگری در زمین‌های مقابل یا روبه‌روی این عمارت ساخته شدند. از جمله این ساختمان‌ها که کاربری دولتی داشتند می‌توان به “کاخ شهربانی”، “ساختمان وزارت خارجه”، “موزه ایران باستان” و چند بنای دیگر اشاره کرد.
جاذبه‌های گردشگری و تاریخی نزدیک عمارت قزاقخانه
درون و اطراف میدان مشق و این عمارت جاذبه‌های بسیاری از تهران قدیم وجود دارد که می‌توان از آن‌ها نیز دیدن کرد و لذت برد. از این جاذبه‌ها می‌توان به ساختمان‌های داخلی میدان مشق مانند کاخ شهربانی، سردر باغ ملی، موزه‌ی عبرت، کتابخانه دیواری قورخانه و … اشاره کرد.
سردر باغ ملی
در عمارت مشق سردری با نام سردر ناصری به دستور ناصرالدین‌شاه ساخته شد که محلی برای بازدید از میدان مشق برای شاه قاجار بود؛ اما به دستور رضاشاه سردر ناصری ویران شد و سردر جدید یعنی سردر باغ ملی با همان اندازه و شکل و شمایل ساخته شد.
در نمای خارجی از تزئینات زیبایی مثل نقوش کاشی‌کاری شده و شعرهای ندیم‌الملک استفاده شده و در نمای داخلی نیز تصاویری از کودتای 1299، نقش سربازان قزاق، آلات نظامی و نقشی از فرشته‌ی پیروزی به چشم می‌خورد.
عمارت قزاقخانه در سمت چپ سردر باغ ملی قرارگرفته است.
کتابخانه و موزه ملک
اولین موزه‌ای که در ایران وقف شد و بنای آن ملکی شخصی بود، موزه‌ی ملک است. این موزه را حسین آقا ملک در سال 1316 هجری خورشیدی به عنوان مرکزی فرهنگی ساخته و وقف آستان قدس رضوی کرد و در سال 1323 به منظور گسترش این مرکز فرهنگی بنایی بزرگ‌تر در باغ ملی به منظور ایجاد موزه و کتابخانه در نظر گرفت.
عمر وی به ساخت و تکمیل این مرکز قد نداد و آستان قدس رضوی این وظیفه‌ی خطیر را برعهده‌گرفته و در سال 1375 خورشیدی به پایان رساند. این موزه حدود هفتاد هزار کتاب چاپی، نوزده هزار عنوان نسخه‌ی خطی نادر، 3400 کتاب سنگ‌نگاری شده و 4000 جلد کتاب از 548 عنوان نشریه را در خود جای داده و به دلیل ارزش بالای نسخ خطی این کتابخانه، از شش گنجینه‌ی بزرگ نسخ خطی در ایران به شمار می‌رود. کتابخانه و موزه‌ی ملک در روبه‌روی این عمارت قرارگرفته است.
کاخ شهربانی
کاخ شهربانی، ساختمانی در سبک و سیاق معماری نوکلاسیک که در سال 1315 ساخته شد. این ساختمان زیبا با نام ساختمان شهربانی کل کشور در میدان مشق قرار گرفته و برای اداره‌ی شهربانی و به دستور رضاشاه پهلوی ساخته شد.
در سال 1381 وزارت امور خارجه این ساختمان را خریداری کرد و اکنون به عنوان ساختمان شماره 9 وزارت امور خارجه مورد استفاده قرارگرفته است.
موزه‌ی ایران باستان
موزه‌ی ایران باستان، اولین موزه‌ی ایران که در ضلع غربی میدان مشق و بیرون آن قرار دارد و در طی هشت سال در زمینی به مساحت 5500 مترمربع و به دستور رضاشاه پهلوی ساخته شد. این موزه به شکل ایوان کسری کاخ معروف تیسفون و با آجرهای قرمز یادآور معماری ساسانیان ساخته‌شده است.
در این موزه از آثار تاریخی بسیاری و در دو دوره‌ی پیش از اسلام و دوره‌ی پس از اسلام نگهداری شده و از قدیمی‌ترین دست‌ساخته‌ی بشر تا مرد نمکی در این موزه یافت می‌شوند.
موزه‌ی ارتباطات
موزه‌ی پست و ارتباطات در محل ساختمان وزارتخانه پست و تلگراف (تلگراف‌خانه) در ضلع جنوبی میدان توپخانه سابق بنا شده و اولین موزه‌ی پست به حساب می‌آید. هم‌چنین بنای این موزه از ساختمان‌های دولتی بسیار زیباست که معماری خاصی دارد.
در این مجموعه انواع دستگاه‌های تلگراف، تمبرها، نوشت‌افزارها و ابزارهای فرستادن بسته‌های پستی و چاپاری، ماهواره‌های مخابراتی و …. نگهداری شده و به بازدید عموم گذاشته‌شده‌اند. می‌شود با حدوداً 4 دقیقه پیاده‌روی از این عمارت به موزه‌ی ارتباطات رسید.
موزه‌ی عبرت
موزه‌ای متفاوت و کمی ناراحت‌کننده که ساختمان آن در میدان مشق قرار گرفته و محل زندانی افراد و شکنجه‌های ساواک بوده است. این ساختمان ضد زلزله از شکنجه‌گاه‌های مخوف به شمار می‌آید و به دستور رضاشاه در چهار طبقه ساخته شد و محل شکنجه‌ی افراد زیادی از جمله رهبر معظم انقلاب حضرت آیتالله خامنه‌ای، سید محمد بهشتی، شهید رجایی، آیتالله هاشمی رفسنجانی، اسدالله لاجوردی بوده است. با حدوداً پنج دقیقه پیاده‌روی از عمارت قزاقخانه به این موزه‌ی متفاوت خواهید رسید.
کتابخانه دیواری قورخانه
کتاب‌فروشی جالب و کوچکی که در نزدیکی عمارت قزاقخانه قرار گرفته و کتاب‌های قدیمی و جدید، دست‌دوم و نو به علاقه‌مندان کتاب ارائه می‌کند و با 7 یا 8 دقیقه پیاده‌روی از عمارت قزاقخانه به سمت ایستگاه متروی امام خمینی به آن خواهید رسید.
خیابان سی تیر
از خیابان‌های قدیمی و شلوغ و پرتردد تهران که قبل از انقلاب به خیابان قوام‌السلطنه شهرت داشت. هم‌چنین این خیابان به خیابان ادیان نیز لقب دارد؛ چراکه در این خیابان شما با جاذبه‌های دینی بسیاری چون کلیسای انجیلی (پطرس مقدس)، کنیسه حییم (نیایشگاه یهودیان) و آتشکده‌ی زرتشتی آدریان روبه‌رو خواهید شد.
معماری عمارت قزاقخانه
عمارت قزاقخانه با معماری ترکیبی ساخته شده و تلفیقی از معماری ایرانی سنتی و اروپایی مدرن است. درواقع عمارت قزاقخانه نئوکلاسیک بوده و تلفیق دو معماری شرقی و غربی را به نحو احسن نشان می‌دهد. آجرکاری‌های زیبای طاق‌های درونی و نمای بیرونی عمارت قزاقخانه، تزئینات، گچ‌بری‌ها و موتیف‌های اروپایی در سرتاسر عمارت به خصوص سرستون‌ها از مواردی است که معماری عاین عمارت را بیش‌ازپیش مورد توجه قرار می‌دهد.
این عمارت در وسط میدان مشق ساخته شده و از دو طرف شمال و جنوب ساختمان، منظره‌ی میدان مشق دیده می‌شود که اکثرا مراسم نظامی در آن برگزار می‌شد و ایوان‌های متعدد عمارت قزاقخانه، مشاهده‌ی این مراسم را برای فرماندهان نظامی، و رجال سیاسی آسان می‌کرد.
عمارت قزاقخانه در سه طبقه ساخته شده که هر طبقه بنا به نیاز و کاربری، ویژگی‌های خاص و شگفت‌انگیزی دارد. هم‌چنین این عمارت از سه بخش میانی و بال شرقی و بال غربی نیز تشکیل‌شده است.
بخش میانی عمارت قزاقخانه
در اصل بخش میانی، ساختمان سه طبقه‌ی عمارت قزاقخانه است که با دو بال شرقی و غربی محاصره شده است. در بخش میانی این عمارت راه‌پله‌ی بزرگ و زیبایی دیده می‌شود که راه دسترسی طبقات به یکدیگر است.
در طبقات بالایی بخش میانی این عمارت، ایوان‌هایی در جهت شمال و جنوب ساخته‌شده‌اند و امکان نظارت بر میدان مشق را فراهم می‌کند. ستون‌ها در طبقه‌ی همکف، سنگی هستند و دو طبقه‌ی بالای عمارت قزاقخانه، ستون‌هایی گچی دارند.
بال‌های شرقی و غربی عمارت قزاقخانه
دو بال شرقی و غربی عمارت قزاقخانه، از دو طبقه تشکیل‌شده‌اند و در طبقات اول (همکف) دو بال عمارت قزاقخانه، تالار نسبتا بزرگی دیده می‌شود که چندین ستون آجری عظیم در آن‌ها قرار دارند.
در طبقات بالایی دو بال عمارت قزاقخانه نیز راه‌پله‌ای دیده می‌شود که چندین اتاق در اطراف آن قرار دارند. ایوان کوچکی که از دیوار بنای اصلی کمی جلوتر هستند و ستون‌های کرنتی دارند؛ از دیگر ویژگی‌های دو بال شرقی و غربی عمارت قزاقخانه است.
برج‌های عمارت قزاقخانه
قسمتی از ساختمان میانی این عمارت به شکل دو برج آجری دیده می‌شوند و همانند به برج دیدبانی هستند که در دو طرف بخش میانی قرار دارند و گویی از بخش میانی محافظت می‌کنند و استحکام عمارت قزاقخانه را بیشتر می‌کنند.
تمام ویژگی‌هایی که برای معماری قزاقخانه عنوان شد، نشانی از زیبایی و طریقه‌ای خاص از معماری دارد که باعث جذابیت و دوام پایداری عمارت قزاقخانه می‌شود.
مالکیت و اداره‌ی عمارت قزاقخانه
عمارت قزاقخانه از ابتدای ساخته‌شدن تا سال‌های اخیر از دارایی‌های ارتش وقت به حساب می‌آمد؛ که اداره و استفاده از آن در دست نیروهای نظامی وقت بود. در دوره‌ی حکومت قاجاریان عمارت قزاقخانه به عنوان پادگان نظامی کاربرد داشت و در زمان حکومت پهلوی عمارت قزاقخانه تبدیل به وزارت جنگ شد.
در طی این مالکیت، بسیاری از دگرگونی‌ها در ظاهر و نمای درونی یا بیرونی ساختمان رخ داد. از جمله‌ی آن از بین رفتن کاشی‌ها و آجرنماهای عصر قاجار که از زیبایی این عمارت به حساب می‌آمد، است؛ که جای این کاشی‌ها و آجرنماها را گچ کاری سفید و ساده‌ای گرفت و از شگفتی این عمارت کاست.
اما در اوایل دهه هشتاد هجری شمسی مجموعهی قزاقخانه به مالکیت دانشگاه هنر درآمد. دانشگاه هنر تهران، مجموعهی قزاقخانه را با هدف عملکردی فرهنگی و آموزشی از ارتش خریداری کرد. قرار بر آن بود که پس از نوسازی و بازسازی عمارت قزاقخانه توسط دانشگاه هنر، تغییر کاربری در عمارت قزاقخانه ایجاد شده و عمارت قزاقخانه به عنوان یکی از دانشکده‌های دانشگاه هنر تهران مورد استفاده قرار گیرد.
بازسازی و مرمت عمارت قزاقخانه
زمانی که رئیس شورای شهر تهران از عمارت قزاقخانه بازدید کرد، قرار بر بازسازی عمارت و مجموعهی قزاقخانه شد. البته در این بازسازی، از نهادهایی مانند شهرداری تهران، شورای شهر تهران، وزارت علوم و سازمان میراث فرهنگی درخواست شد تا به کمک دانشگاه هنر بیایند و بازسازی مجموعه به مدیریت دانشگاه هنر و کمک سازمان‌های دیگر در اسرع وقت انجام شود. هم‌چنین هزینه‌ی بازسازی عمارت قزاقخانه از 20 تا 30 میلیارد تومان برآورد شد.
البته لازم به ذکر است که دانشگاه هنر تهران تاکنون موفق شده فقط یکی از بناهای مجموعهی قزاقخانه یعنی ساختمان قسمت شرقی این عمارت را احیا و بازسازی کند و باقی بازسازی‌ها در مجموعهی قزاقخانه همچنان ادامه دارد. عمارت قزاقخانه نیاز مبرمی به توجه و بازسازی در اسرع وقت دارد تا از تخریب و به خاطره پیوستن عمارت قزاقخانه جلوگیری شود.
اوضاع کنونی عمارت قزاقخانه
همان‌طور که ذکر شد، دانشگاه هنر تهران تاکنون توانسته بخش کوچکی از مجموعهی قزاقخانه را ترمیم و بازسازی کند و باقی قسمت‌های عمارت قزاقخانه، از شرایط مناسبی برخوردار نیست و نیاز به بررسی و بازسازی هرچه سریع‌تر دارد.
این عمارت از جاذبه‌های دیدنی و تاریخی ایران به‌حساب می‌آید که هم‌اکنون کاربری خاصی ندارد و بازدید از آن در برنامه‌ی خیلی از افراد به خصوص گردشگرانی که به جاذبه‌های تاریخی علاقه‌مندند جایی ندارد؛ چراکه امکان بازدید از داخل عمارت قزاقخانه وجود ندارد و این به معنی گم‌شدن بخشی از تاریخ نظامی ایران در میان انبوهی از خاطرات و دفن شدن این خاطرات زیر انبوهی از خاک و ویرانه‌ی ساختمان!
ثبت ملی عمارت قزاقخانه
عمارت قزاقخانه در اسفندماه سال 1385 جزو آثار ارزشمند این مرزوبوم به ثبت رسید و در لیست ثبت آثار ملی با شماره‌ی ثبت 18674 قرار گرفت.
آدرس عمارت قزاقخانه
این عمارت در منطقه‌ی 12 شهرداری تهران و مرکز شهر تهران واقع شده و آدرس عمارت قزاقخانه به این شرح است: تهران، میدان امام خمینی، خیابان امام خمینی، سردر باغ ملی، محوطه‌ی میدان مشق.
عمارت قزاقخانه در خیابان ملل و دانشگاه هنر قرار دارد. درب اصلی مجموعهی قزاقخانه در خیابان کوشک مصری قرار دارد و از این خیابان دسترسی به عمارت قزاقخانه مستقیم است.
دسترسی به عمارت قزاقخانه
دسترسی به عمارت از سه خیابان سی تیر، امام خمینی (توپخانه سابق) و فردوسی وجود دارد. برای رفتن به خیابان‌ها و محله‌های شلوغ و پرترافیک که معمولا در محدوده‌ی طرح ترافیکی نیز هستند، استفاده از خودروی شخصی احتمالاً گزینه‌ی آخر است و بهترین گزینه می‌تواند استفاده از حمل‌ونقل عمومی باشد.
دسترسی به عمارت قزاقخانه با مترو
مترو یکی از گزینه‌های کم دردسر برای گشت‌وگذار در محله‌های تاریخی و شلوغ است. نزدیک‌ترین ایستگاه مترو به عمارت قزاقخانه، ایستگاه امام خمینی است که با 8 دقیقه پیاده‌روی می‌توان از ایستگاه امام خمینی به عمارت قزاقخانه رسید. البته می‌توان از اتوبوس و یا تاکسی‌هایی که از مسیر خیابان سی تیر یا امام خمینی عبور می‌کنند نیز استفاده کرد.
ایستگاه فیاض‌بخش در خطوط اتوبوس و تاکسی، نیز از دیگر پایانه‌هایی است که می‌توان برای رسیدن به عمارت قزاقخانه از آن استفاده کرد و مسیر دسترسی آن از خیابان سی تیر و با حدوداً 8 دقیقه پیاده‌روی است.
