از زندگی در تهران قدیم و محله های آن چه میدانید؟

بسیاری از ما چیزی درباره ی زندگی در تهران قدیم و سبک زندگی مردمانش نمیدانیم، وقتی نام تهران به گوشمان میخورد اولین چیزی که به یادمان میاید یک شهر بزرگ است که امروزه از آن به عنوان پایتخت ایران یاد میشود، اما این تمام واقعیت تهران نیست، تهران قدیم در واقع یک روستای نسبتا بزرگی چسبیده به شهری به نام ری بوده است و زندگی در تهران قدیم چندان رونق نداشته. پس از حمله ی مغول به ری و تخریب آن بسیاری از مردمان ری و ساکنین شهر های همجوار به تهران مهاجرت کردند و رفته رفته این شهر گسترش یافت و زندگی در تهران قدیم رونق گرفت.

تاریخچه تهران

همانطور که گفته شد هر چند که زندگی در تهران قدیم رونق داشته اما تهران یکی از توابع شهر ری بوده است، بر سر علت نامگذاری این شهر اختلافاتی وجود دارد، برخی میگویند به این دلیل که این روستا در انتهای دشتی قرار داشته (ته ران) خوانده میشده.عده ی دیگری معتقدند پسوند ران به معنای دامنه است و از این رو شمیران و تهران را بالا و پایین دست میدانند. عده ی دیگری میگویند «تهرام» در گذر زمان به تهران تغییر شکل داده است، تهرام به معنای منطقه ای گرمسیر بوده است. هیچ سندی مبنی بر وجود شهری به نام تهران و آثار زندگی تهران قدیم  پیش از اسلام وجود ندارد با این حال کاوش های باستانشناسان در مناطق قیطریه و دروس کنونی شواهدی را مبنی بر وجود مردمی متمدن و زندگی در تهران قدیم در سه هزار سال پیش نشان داده است. تحقیقات حاکی از آن است که مردم تهران قدیم مردمی مذهبی بوده اند و به آیین زرتشت ایمان داشته اند. تاریخ دقیقی از شکل گیری شهر تهران در دسترس نیست اما عده ی کثیری علت گسترش تهران و زندگی در تهران قدیم  را تصمیمات شاه طهماسب صفوی میخوانند که در سال 9619ه.ق دستور توسعه ی این منطقه را صادر کرده بود. او که پایتخت خود را قزوین قرار داده بود و هیچ تصمیمی برای زندگی در تهران قدیم نداشت،تنها  برای زیارت به حرم حضرت عبدالعظیم به ری  میامد؛ اما دستور داد بارویی به مسافت 6 هزار قدم دور تا دور تهران بسازند و 114 برج به تعداد سوره های قران در آن بسازند و در زیر هر یک از این برج ها یکی سوره ی قرآن را دفن کنند. این بارو بر رونق زندگی در تهران قدیم افزود تا جایی که بعد ها باعث شد آقا محمد خان قاجار تهران را پایتخت خود اعلام کند. اما تا پیش از آن تهران قدیم شهر چندان ارزشمندی نبوده است و زندگی در تهران قدیم چندان طالب نداشته . پیترو دلاواله که در سال 1618 میلادی (1028 هجری قمری) از تهران گذر کرده بود ا ز زندگی در تهران قدیم و جزئیات این شهر اینگونه  نوشته : ” اين آبادي وسيع و بزرگ است ، اما جمعيت کمي دارد . اکثر محلات اين شهر باغستانهايي است که درختان ميوه دارند . تمامي کوچه ها آب جاري دارند و با سايه درختان چنار پوشيده شده اند ، به همين جهت اين شهر را ‍(شهر چنار) ناميده اند . غير از اين ، چيزي که در خور گفتن باشد ، در اين شهر ديده نشد ” . اما با حمایت آقا محمد خان قاجار از زندگی در تهران قدیم، مهاجران و تاجران تازه وارد به تهران و احداث کاروانسراهای خوب و عمارت های متعدد و احیای باغات آنجا، رفته رفته بر رونق و جمعیت این شهر و زندگی در تهران قدیم افزود تا جایی که تا همین امروز نیز از آن به عنوان یکی از شهر های مهم خاورمیانه یاد میشود.

تهران در زمان پادشاهان مختلف

زندگی در تهران قدیم در زمان سلطنت فتحعلی شاه

جمعیت ایران در زمان فتحعلی شاه 30 هزار نفر بوده. در آن زمان تهران 6 دروازه داشته که بر سر در آنها کاشی کاری صورت گرفته بود. خانه های تهران در آن زمان بنای ویژه ای نداشته و زندگی در تهران قدیم غالبا در خانه هایی با  خشت خام جریان داشته، تنها بناهای قابل ملاحظه در تهران قدیم آن زمان دو عمارت ییلاقی سلطنتی برای خاندان قاجار و دیگری کاخ گلستان بود که ساخت آن به پایان نرسیده بود. بنا های دیگری چون برج نوش، بناهای باغشاه، قصر لاله زار و… در زمان سلطنت ناصر الدین شاه برای زندگی در تهران سنتی وجود داشته که امروزه اثری از آنها باقی نمانده. مسجد شاه نیز در آن زمان در دست ساخت بود که جلوه ی تازه ای به تهران بخشیده بود.خیابان ها در آن زمان خاکی و بسیار باریک بودند که با کوچکترین تجمعی مسدود میشدند.

زندگی در تهران قدیم در عهد ناصری

زندگی در تهران قدیم در دوره ی ناصرالدین شاه قوت گرفت. طی 50 سال حکومت ناصر الدین شاه آنقدر آبادانی و توسعه در پایتخت ایران و زندگی در تهران قدیم قوت گرفت که اگر آثار به جا مانده از آن دوره تخریب نمیشد، تهران یکی از دیدنی ترین شهر های آسیا به شمار میرفت. بسیاری از بناهایی که امروزه میبینم مربوط به عهد ناصری است.از جمله این بنا ها میتوان به مدرسه دارالفنون اشاره کرد.این مدرسه به دستور امیرکبیر ساخته شده بو اما در زمان افتتاحش امیر کبیر زنده نبود و ناصرالدین شاه نیز تنها 22 سال داشت. مدرسه دارالفنون تمام ضلع جنوبی میدان امام خمینی را اشغال کرده بود و به قدری وسعت داشت که مانور های نظامی و ورزشی در آن اجرا میشد. هرچند که هدف احداث این مدرسه راه اندازی یک مدرسه نظامی و پزشکی بوده است اما بعد ها علوم دیگر نیز در دارالفنون تدریس میگشته و بر رونق علمی زندگی در تهران قدیم افزود. در سالهای آخر حکومت ناصرالدین شاه  محیط شهر تهران 22 کیلومتر بوده است و 12 دروازه نیز داشته و افراد در حال زندگی در تهران قدیم در آن زمان  250 هزار نفر بوده اند.

محله های تهران قدیم

تهران قدیم، زمانی  تنها 15000 هزار نفر جمعیت داشت و تنها در 4 محله رونق داشت. این محلات عبارت اند از سنگلج، عودلاجان، بازار و چاله میدان. زندگی در تهران قدیم در محله ی چاله میدان از قدمت بیشتری بر خوردار است. همچنین تهران قدیم پنج میدان داشته به نامهای توپخانه، بهارستان، ارگ، پاقاپق و مشق. بسیاری از قدیمی های تهرانی حاضر نیستند این محله ها را به دلیل حال و هوای خاص و جذابشان ترک کنند امروزه به یاد زندگی در تهران قدیم همچنان در همان محله ها زندگی میکنند. بهتر است به بررسی تک تک این محلات بپردازیم تا بهتر بتوانیم زندگی در تهران قدیم را متصور شویم.

محله سنگلج در تهران قدیم:

همانطور که گفته شد تهرانی های قدیم مردمی مذهبی بوده اند و زندگی در تهران قدیم معمولا در اطراف امامزاده ها شکل میگرفت ، اما سنگلج از این ویژگی برخوردار نبود بنابراین جمعیت کمی از تهران را به خود اختصاص داده بود و عموما از مزارع و باغات تهران به شمار میرفته است. بنابراین بافت اصلی این محله را باغ ها ، چشمه ها و آب انبارها تشکیل میداده اند.از مهم ترین باغهای این منطقه که در تصرف شاه طهماسب صفوی قرار داشت عبارتند از از باغ حاجی کاظم، باغ معمارباشی، باغ معیرالممالک ، باغ قوام‌الدوله و باغ شیخ موسی. ‌درون این باغ ها گاها خانه های مسکونی که کاربرد تفرجگاهی برای مردم داشتند دیده میشده. سنگلج در غرب باروهای صفوی قرار گرفته بود، بنابراین دروازه ای به نام دروازه قزوین در این محله قرار داشت که راه ارتباطی تهران با نقاط شمالی و غربی ایران بود. رفته رفته با گسترش تهران و رونق زندگی در تهران قدیم، مهاجرت مردم به این شهر این محله به یک محله ی مسکونی تغییر شکل داد.

 محله عودلاجان در تهران قدیم :

محله عودلاجان از محله های تهران قدیم بوده که زندگی در تهران قدیم  در این محله  قدمتی 400 ساله دارد.عودلاجان از دو کلمه ی «عود» و «لاجی» تشکیل شده؛ این محله در واقع «اودلاجان» بوده و «او » به معنای آب و «دراجیدن» به معنای بخش کردن و «ان» که اشاره به مکان داشته به معنای این محله “محل تقسيم آب” بوده اشاره دارد. زندگی در تهران قدیم در عودلاجان نسبت به سایر محله های تهران از ارتفاع بیشتری برخوردار بوده و در واقع شمال تهران به شمار میرفته. به همین دلیل آب نهرهایی که از این محله عبور میکردند در همانجا تقسیم شده و به محله های جنوبی میرفتند. به دلیل وجود امامزاده یحی در این محله این منطقه از همان ابتدا محلی مسکونی بوده که و درواقع زندگی در تهران قدیم در این محله مخصوص اعیان نشینان و بزرگانی چون قوام الدوله، امیرنظام و عزالدوله بوده. به نظر میرسد گسترش اصلی تهران و رونق زندگی در تهران از همین محله آغاز شده باشد.

محله ی بازار در تهران قدیم:

قدمت بازار تهران به سالهای 907 تا 1135 و دوران صفویان میرسد. هسته ی مرکزی این بازار در زمان شاه طهماسب صفوی ساخته شد و چهارسوی این بازار در زمان فتحعلی شاه قاجار گسترش یافت و تا مسجد ارگ و مسجد جامع ادامه یافت. زندگی در تهران قدیم در این راسته از پر رونق و پر رفت و آمد ترین مکانهای تهران بوده و هست.

محله چاله میدان در تهران قدیم:

همانطور که گفته شد قدیمی ترین محله تهران محله ی چاله میدان بوده که به دلیل اینکه خاک باروهایی که به دستور شاه طهماسب ساخته شد از این محله برداشته شد چاله هایی در این محله شکل گرفت که سبب شد این محله را چاله میدان بخوانند. بعد ها این محله محل تخلیه زباله های تهران شد. محله چاله میدان جمعیت زیادی داشته و از مقاصد مهاجرت بسیاری از مردم برای زندگی در تهران قدیم بوده است. چاله ‌میدان از محله‌های قدیمی و پرآوازه تهران است. این چاله تا مدت‌ها مکان ناامنی بود اما بعد از احداث مسجد توسط خیرین و آب انبار، این منطقه رونق بیشتری گرفت. امروزه در این منطقه بسیاری از خانه‌ها مسکونی هستند و برخی از خانه‌ها به عنوان کارگاه یا انبار استفاده می‌شوند. هنوز ساکنان قدیمی این محله، صفای محل را حفظ کرده‌اند. این منطقه دسترسی مناسبی برای رسیدن به بازار و سه‌راه سیروس دارد. اگر اهل زندگی در محل هایی باشید که یادآور زندگی در تهران قدیم باشند، این محله نیز گزینه مناسبی برای شما به شمار می‌رود.

مردم شناسی تهران قدیم

همانطور که گفته شد تهران در گذشته از توابع ری بوده است که در شاه راه شهر های مهم ایرن قرار داشته. این شهر ها عبارت بودند از قم،خراسان،مازندران و گیلان.به دلیل تقاطع تهران با این شهر های مهم کاروانهای تجاری ارزشمندی دائما در حال تردد از تهران بودند که گاها توسط بومی های این منطقه مورد چپاول قرار میگرفتند. اولین سر شماری ایران در سال 1317 انجام گرفت که جمعیت تهران 300 هزار نفر تخمین زده شد و در همان سال گرفتن شناسنامه برای همه اجباری شد. مردم تهران قدیم عموما پوست روشنی داشتند و چهره ای گلگون و اندامی متناسب و مهربان تلقی میشدند. زندگی در تهران قدیم در کنار مردمی با خصوصیات اخلاقی معروف به درویش صفتی،خوش سخنی، غریب نوازی، زود جوشی، راحت طلبی و پرهیز کننده از انجام کارهای پر مشغله صورت میگرفت .

لباس مردان در تهران قدیم:

زندگی در تهران قدیم آداب خود را داشت، پوشش لباس مردان در تهران قدیم از عبا و قبا ارخالق تشکیل میشد. ارخالق لباسی بود تا بالای زانو که از قبا ضخیم تر بود. سر آستینهای لباسهایشان سوزن دوزی شده بود.لباس دیگری به نام مرادبیگی وجود داشت که یک قبا با یقه ی بسته و لبه دار بود و قد کوتاهی داشت. سرداری نیز لباس دیگری در زندگی در تهران قدیم مثل مرادبیگی بود و جلوی آن چند چین درشت دوخته میشد و قد آن تا زانو بود.از لباسهای دیگر میتوان به شلوار ماهوت سیاه ساده، کلاه نمدی با پوستی، شال یا کمربند و کفش و نعلین اشاره کرد.

لباس زنان در تهران قدیم:

لباس زنان دحال زندگی در تهران قدیم شامل یک تنکه پاچه دار از جنس حریر یا اطلس و یا چلوار بود که آن را در زیر میپوشیدند، روی آن شلواری از مخمل و عموما با رنگ های شاد پوشیده میشد و بر روی همه ی اینا لباسی که شلیته میپوشیدند که در واقع دامنی بود پر چین که میتوانست کوتاه یا بلند باشد و بر روی شلیته نیز پیرهن میپوشیدند که بر روی شلیته میافتاد. علاوه بر اینها زندگی در تهران قدیم برای زنان با حجاب همراه بود، حجاب زنان شامل یک چارقد بود که یک پارچه حریر یا تور را به شکل مثلث تا کرده و بر سر میبستند و در زیر گلو آن را با سنجاق های آویز دار سنجاق میکردند. عده ای نیز حاشیه ی این چارقد ها را به سلیقه ی خودشان با پولک و ملیله تزئین میکردند.برخی از زنان روبند هم میزدند که یک پارچه ی سفید بود و بلندایش گاها به زانو میرسید و بیرون از خانه با چادر و چاقچور حاضر میشدند. کفش زنان قدیم تهران نعلین هایی نوک برگشته بود .

شغل مردم در تهران قدیم:

زندگی در تهران قدیم با مشاغل گوناگونی رونق میافته عده ای از مردم در تهران قدیم سقا بودند.سقا ها با یک مشک یا یک خیک بزرگ آبی را که از قنات ها پر کرده بودند به در خانه ها میبردند و میفروختند. برخی نیز در بازارها  و معابر پر تردد چای فروشی میکردند و برخی نیز بعد از چاپ اولین روزنامه ها در تهران جارچی بودند. اما عمده ی مردم مشغول به زندگی در تهران قدیم به زراعت میپرداختند و باغات و زمین های زراعی خود را آباد میکردند و یا اینکه مشغول تجارت بودند.

غذاهای تهران قدیم:

زندگی در تهران قدیم زندگی خوشمزه ای بود! غذا های سنتی تهران قدیم که امروزه در سراسر ایران طبخ میشوند شامل آبگوشت بزباش، قرمه سبزی، خورش قیمه بادمجان و از همه ی اینها مهم تر کباب کوبیده است که تا مدتها فقط در تهران یافت میشد.

سوغات تهران قدیم:

از سوغاتی های تهران قدیم میتوان به سیب دماوند، کشمش شهریار، سوهان‌ ری،‌ کلاج (نوعی نان) فیروزکوه. و قالی ها و جاجیم هایی که در روستاهای آن بافته میشد اشاره کرد.

سخن پایانی:

تهران نمونه ی بارز یک تحول از بافت روستایی به یک بافت تماما شهری است. تحولات فرهنگی اجتماعی و سیاسی که در طی دو قرن گذشته در طی  زندگی در تهران قدیم صورت گفته به قدری گسترده و پیچیده بوده و از سرعت بالایی برخوردار بوده که به سختی میتوان امروزه ردپایی اززندگی در تهران قدیم را در محلات و گذرگاه های آن مشاهده کرد. تهران مسیری طولانی از اقتصاد روستایی ، با درآمدی حاصل از صنایع دستی و زراعت به اقتصاد مبتنی بر بازار های آزاد و مشاغل صنعتی پیموده است.همچنین با خیل مهاجرت هایی که به مقصد تهران در سالهای گذشته انجام شده به سختی میتوان از اصالت و فرهنگ  اصیل تهرانی در سالهای اخیر چیزی یافت و این امر نیازمند تحقیقات بیشتری است تا همه ی آنچه از تهران قدیم میخواهیم بدانیم جمع آوری و مدون گردد.