در سال ۱۲۸۳ قمری که ناصرالدین‌شاه عازم سفر خراسان شد چون نامبرده مشرف‌به اسطبل و به همراه اردوی شاه بود، در بین راه به سمت مستوفی گری اسطبل برقرار گردید. در سال ۱۲۹۹ قمری تا سال ۱۳۰۸ (سال فوتش) مستوفی اسطبل خاصه و ایلخی چیان و کلیه دوآب دیوانی زین خانه و کالسکه خانه بود. در اواخر عمر ملقب به وزیر دوآب شد. کاظمی‌های تهران و تفرش منتسب به وی هستند. از مرحوم سید کاظم تفرشی علاوه بر خانه کاظمی های کاظمی ها، مسجد و مدرسه‌ای زیبا در خیابان ری، نبش کوچه‌باغ پسته‌بک به یادگار مانده است. مشخصات بَنا طرح بَنای کاظمی متأثر از طرح متداول خانه‌های ایرانی و متناسب با شأن صاحب‌خانه کاظمی‌ها، نوع روابط و جایگاه اجتماعی‌اش ساخته‌شده است. طرح و شکل بَنای خانه‌ی کاظمی ها در اواخر دوران قاجار شکل‌گرفته و در دوران پهلوی اول تکمیل‌شده است.
ظاهراً خانه کاظمی های موجود، بخشی از یک مجموعه مفصل‌تر است که اجزا دیگر آن در حال حاضر جداشده‌اند. اما به‌هرحال خانه‌ی کاظمی های باقی‌مانده فعلی نیز یک خانه کاملاً سنتی است. آنچه از قسمت اصلی خانه‌ی کاظمی ها بازمانده است قسمت شاه‌نشین است که یک طبقه زیر و یک طبقه روی دارد. بَنای خانه‌ی کاظمی ها فعلی دارای دو حیاط است. حیاط جنوبی که منتهی‌الیه سمت غربی آن قرار دارد، در بخش بیرونی و حیاط شمالی در بخش اندرونی واقع است. بخش اصلی ساختمان خانه کاظمی ها به میزان ۵/۱ متر از کف حیاط بالاتر است و در بخش زیرین آن زیرزمین خانه‌ی کاظمی ها قرار دارد که دارای آجرکاری خوش‌نقش و نفیسی است.
مشخصات خانه کاظمی ها
عمارت کاظمی مساحتی بالغ‌بر دو هزار مترمربع دارد که بیش از ۱۲۰۰ مترمربع آن فضای باز و مابقی زیربنا است. گویا خانه کاظمی های فعلی بخشی از ۱ مجموعه‌ی مفصل‌تر بوده که اجزاء دیگرش در حال حاضر جداشده‌اند. بَنای خانه کاظمی ها به سبک اواخر دوران قاجار تمامی عناصر خانه‌های سنتی ازجمله بیرونی، اندرونی، آب‌انبار، مطبخ و اسطبل را دارد. از نکات قابل‌توجه خانه کاظمی ها وجود رختشوی‌خانه است که در آن زمان امری بسیار کم‌سابقه بوده؛ چراکه تمام مردم برای شستن لباس‌ها به چشمه‌ها ورودها می‌رفتند. عمارت سرای کاظمی در سال 1379 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده و در سال 1386 تحت بازسازی و مرمت قرارگرفته است.
در ساختمان اصلی خانه کاظمی ها دو تالار در مرکز قرارگرفته‌اند. در طرفین تالارها، گوشواره‌ها قرار دارند و راهروها در طرفین گوشواره‌ها شکل‌گرفته‌اند. اتاق‌های طرفین حیاط و گوشواره‌ای دارای دیوار باربر و پوشش تیرپوش با سقف تخت هستند، زیرزمین دارای طاق کلیل است و تالارها با خرپاهای چوبی که شیروانی کاه‌گل اندودی سطح نمای آن را شکل می‌دهند پوشش داده‌شده است. سطح نمای خارجی تالارهای خانه کاظمی ها آجرکاری ساده است که در محل رخ‌بام آن موتی‌های گچ‌بری گل‌درشت نقش بسته است. سایر سطوح نمای حیاط‌های خانه کاظمی ها نیز ترکیبی از آجر و اندود گچ هستند.
سرای کاظمی محله عودجولان
عودجولان یا اودجولان از محله‌های قدیمی شهر تهران است که از غرب به خیابان ناصرخسرو، از شرق به ری، از شمال به امیرکبیر و از جنوب به ۱۵ خرداد محدود است و ۳ محله اصلی امامزاده یحیی، پامنار و ناصرخسرو را در برمی‌گیرد که ازنظر تاریخی، به دلیل وجود بَناهای تاریخی متعدد، بسیار غنی است. نام اودجولان را تغییریافته آو-دراجین که در زبان تاتی بومی تهران به معنی «جای تقسیم آب» است می‌دانند. برخی نیز نام این محله را تلفظ «عبدالله جان» به لهجه کلیمیان دانسته‌اند. عودجولان از مناطق اعیان‌نشین تهران در دوره قاجار با 2619 خانه و 1146 دکان بزرگترین محله شهر و مرفه نشین در آن زمان بوده است.
این محله باغ‌ها و بَناهای باشکوه بسیاری داشته است. خانه مدرس، عمارت مسعودیه، باغ ملک‌الشعرا، کاخ گلستان ازجمله این بَناهای باشکوه این منطقه است. عودجولان تا اواسط دوره پهلوی اعتبار اجتماعی خود را حفظ کرد. اما پس از دگرگونی‌های بزرگ اجتماعی و شهری که در دهه 1340 رخ داد، به‌تدریج از اهمیتش کاسته شد. آنچه اکنون محله عودجولان را به‌شدت تحت‌فشار قرار داده است، گسترش بازار در تمامی ضلع‌های محله است.
معماری خانه کاظمی ها
درگذشته، معماری خانه‌ها متناسب با شأن صاحب‌خانه، نوع روابط و جایگاه اجتماعی او ساخته می‌شده است. بالطبع، این خانه نیز از این قاعده مستثنا نیست. علاوه بر اصولی بودن کلیات خانه، توجه به جزئیات نظیر گچ‌بری‌ها و در و پنجره‌ها نیز مدنظر قرارگرفته است. در ساختمان اصلی خانه کاظمی ها ۲ تالار در مرکز قرارگرفته‌اند. در فضای داخلی اتاق‌ها بخش‌هایی مانند گیلویی تالار و بخاری‌ها، دارای گچ‌بری هستند ولی مابقی سطوح ساده‌اند.
بَنای خانه کاظمی به‌صورت متقارن ساخته‌شده و به سبک خانه‌های قاجار است. بخش‌های مختلف خانه کاظمی ها شامل حیاط بیرونی، حیاط اندرونی، آب‌انبار، مطبخ، اسطبل و… است. در آن زمان خدمه و ساکنان خانه‌بر اساس رتبه اجتماعی یا خانوادگی دریکی از اتاق‌های خانه مستقر می‌شدند. بدیهی است که بهترین اتاق‌ها و بخش‌ها به خانواده کاظمی تعلق داشتند.
در شاه‌نشین خانه کاظمی ها هم از میهمانان مخصوص، پذیرایی می‌شد. حیاط بیرونی در ضلع جنوبی و حیاط درونی در ضلع شمالی قرار دارند. ۱ حوض بزرگ در حیاط بیرونی قرار دارد که اطراف آن را گلدان‌های شمعدانی قرار داده‌اند. اتاق شاه‌نشین هم از سطح حیاط حدود 5 متر بالاتر است که باید از راه‌پله کنار ساختمان وارد آن شوید. مهم‌ترین ویژگی ظاهری خانه کاظمی‌ها در تهران، درها و پنجره‌های چوبی هستند که باظرافت خاصی ساخته‌شده و دارای نقوش زیبایی می‌باشند. همچنین درهای ارسی با شیشه‌های رنگی در شاه‌نشین یکی از بخش‌های جذاب خانه کاظمی ها است. اگر در ساعات بعدازظهر به خانه کاظمی بروید می‌توانید انعکاس نور خورشید را از پنجره‌های رنگی درون شاه‌نشین مشاهده کنید.
معماری داخلی خانه کاظمی ها
منطقه ۱۲ با ۱۶۴ بَنا و بافت تاریخی بیشترین حجم از بافت تاریخی را در خود جای‌داده است که بخشی از این بَناها توسط سازمان میراث فرهنگی نگهداری می‌شود و بخش دیگری توسط شهرداری مرمت و بازسازی می‌شوند. این محله قدیمی، دارای ارزش‌های خاص معماری و شهرسازی شامل بافت مسکونی، راسته، گذرهای ارتباطی، فضای شهری خصوصی و عمومی است. این محله، با توجه به تخریب‌های ناشی از ساخت‌وساز جدید، بخش عمده‌ای از ساکنان خود را ازدست‌داده است و اقشار جدید با تفاوت‌های فرهنگی و اجتماعی در این محله سکنی گزیده‌اند.
ملک فوق در مرکز پلاک‌های هم‌جوار خود چون نگینی قرارگرفته است. عمارت کاظمی یا همان سرای کاظمی که امروزه به «خانه موزه تهران قدیم» تبدیل‌شده، از خانه‌های قدیمی تهران، در محله چاله‌میدان قدیم در همسایگی امامزاده یحیی کوچه ابوالقاسم شیرازی واقع‌شده است. این بَنا به میرزا سید کاظم پسر سید میرزا هدایت الله تفرشی که در سال ۱۲۲۶ قمری در اوایل پادشاهی محمدشاه قاجار وارد خدمات دولتی گردیده، متعلق بود. وی در زمان ناصرالدین‌شاه یکی از میرزاهای اسطبل شاهی بود.
موزه مردم شناسی خانه کاظمی‌ها
بدون شک یکی از بخش‌های جالب‌توجه در عمارت کاظمی، موزه‌ی مردم‌شناسی است. در این موزه با استفاده از ماکت‌ها و عروسک‌ها مشاغل و آداب‌ورسوم مردم تهران، طی ۱۵۰ سال گذشته به نمایش گذاشته‌شده است. همچنین با استفاده از ویترین‌های شیشه‌ای، اشیاء و ابزارآلاتی از زمان قاجار تا دوره‌ی پهلوی اول جمع‌آوری و به نمایش گذاشته‌شده است. حتی تحولات پوشش در آن برهه‌ی تاریخی نیز، در این موزه قابل‌توجه است که هم لباس سنتی دوره‌ی قاجار و هم تحول لباس‌های سنتی به لباس فرنگی مانند کلاه پهلوی، کت‌وشلوار و کروات را نشان می‌دهد. در موزه‌ی کوچک‌تری هم اسباب‌بازی‌های قدیمی را به نمایش گذاشته‌اند که دیدنشان خالی از لطف نیست. برای مثال شما می‌توانید در این موزه، وسیله‌ی بازی چوبی که دقیقاً شکل اسکوتر امروزی است را بانام تیزرو مشاهده کنید.
چند تالار در خانه کاظمی وجود دارند که اشیای تاریخی و ارزشمند در آن‌ها نگهداری می‌شود. برای مثال یکی از این تالارها مربوط به تصاویر بسیار قدیمی شهر تهران قدیم است. ۱ تالار هم به اسباب بازی‌های قدیمی تعلق دارد. همان طور که در بخش‌های ابتدایی گفتیم، اشیای موزه‌های خانه کاظمی سرقت شدند بنابراین می‌توانید در محل موزه درباره اشیای دیگر سؤال کنید.
مرمت ابنیه خانه کاظمی‌ها
مرمت این پروژه از سال 1386، به سفارش معاونت فنی عمرانی منطقه 12 انجام‌شده است. در حال حاضر نیز در پروژه‌ای در قالب مردم‌شناسی که شهرداری با استفاده از ماکت‌ها و عروسک‌هایی مشاغل و آداب‌ورسوم مردم تهران طی ۱۵۰ سال گذشته را به نمایش گذاشته در این مجموعه به‌صورت کوچک و دائمی برقرارشده است. تاریخچه بَنا این بَنا متعلق است به میرزا سید کاظم پسر سید میرزا هدایت الله تفرشی که در سال ۱۲۲۶ قمری در اوایل پادشاهی محمدشاه قاجار وارد خدمات دولتی گردید. در زمان ناصرالدین شاه از میرزاهای اسطبل شاهی بود. در سال 1283 قمری که ناصرالدین شاه عازم سفر خراسان شد چون نامبرده مشرف به اسطبل و به همراه اردوی شاه بود، در بین راه به سمت مستوفی گری اسطبل برقرار گردید. در سال 1299 قمری تا سال 1308(سال فوتش) مستوفی اسطبل خاصه و ایل خی چیان و کلیه دوآب دیوانی زین خانه و کالسکه خانه بود.
در اواخر عمر ملقب به وزیر دوآب شد. کاظمی‌های تهران و تفرش منتسب به وی هستند. این مسجد و مدرسه که در تناسب معماری بی نظیر است به نام بنیان‌گذار و واقف آن مسجد و مدرسه کاظمیه نام دارد. بنا در محله چال میدان و در کنار کوچه امامزاده یحیی واقع شده است. این بنا همانند خانه‌های سنتی ایرانی شامل بیرونی، اندرونی، آب انبار، مطبخ، اسطبل است. ظاهراً خانه موجود بخشی از یک مجموعه مفصل‌تر است که اجزا دیگر آن در حال حاضر جدا شده‌اند. اما به هر حال مجموعه باقی مانده فعلی نیز یک خانه کاملاً سنتی است. آنچه از قسمت اصلی خانه کاظمی ها بازمانده است قسمت شاه نشین است که یک طبقه زیر و یک طبقه روی دارد. بنای فعلی دارای دو حیاط است.
تاریخچه بنا
تاریخچه این بنا متعلق است به میرزا سید کاظم پسر سید میرزا هدایت الله تفرشی که در سال 1226 قمری در اوایل پادشاهی محمد شاه قاجار وارد خدمات دولتی گردید. در زمان ناصرالدین شاه از میرزاهای اسطبل شاهی بود. مشخصات بنا طرح بنای کاظمی متأثر از طرح متداول خانه‌های ایرانی و متناسب با شأن صاحب خانه، نوع روابط و جایگاه اجتماعی‌اش ساخته شده است. طرح و شکل بنا در اواخر دوران قاجار شکل گرفته و در دوران پهلوی اول تکمیل شده است. این بنا همانند خانه‌های سنتی ایرانی شامل بیرونی، اندرونی، آب انبار، مطبخ، اسطبل است.
پیشینه بنای خانه کاظمی‌ها
بنای سرای کاظمی متعلق به سید کاظم، وزیر دوآب ناصری بوده است. وزیر دو آب مستوفی (حسابرسی) بوده است که به جمع و خرج و اسقاط و عمل و غیره شترخانه و قاطر خانه رسیدگی می‌کرده است. سید کاظم فرزند هدایت‌الله تفرشی و متولد 1266 قمری بوده است که در سال 1308 دار فانی را وداع می‌گوید. او در زمان محمد شاه وارد خدمات دولتی می‌شود. اعتماد‌السطنه می‌نویسد: “او مستوفی اسطبل مبارکه (ناصرالدین شاه) بود.” و این مقام را در 1283 قمری که ناصرالدین شاه عازم سفر خراسان بود به خاطر تجربه‌ی به امور اسطبل سلطنتی دریافت نمود و آن را تا پایان حیاتش بر عهده داشت.
از سید کاظم علاوه بر خانه کاظمی ها (سرای کاظمی) مدرسه و مسجد کاظمی در خیابان ری به جا مانده است. موقعیت محلی آن در محله چاله میدان قدیم در همسایگی غربی امامزاده یحیی است. از نعمات آب‌های همیشه سرای کاظمی (خانه کاظمی) در مرکز چندین پلاک هم‌جوار خود به صورت نگین مرکزی قرار داشته است. به علت مجاورت این بنا با امامزاده یحیی هم همیشه حال و هوای مذهبی داشته است.
مرمت داخلی خانه کاظمی‌ها
استفاده از چوب برای ساختن در، پنجره، ستون‌ها و تیر سقف و چهارچوب از ویژگی‌های معماری ایرانی، اسلامی است که در بخش‌های مختلف سرای کاظمی می‌توانید استفاده از چوب را مشاهده کنید. درخت‌های تبریزی، سپیدار، چنار، کاج و گردو ازجمله درخت‌هایی هستند که از چوب آن‌ها برای این کار استفاده می‌شود. یکی از عناصری که در سرای تاریخی کاظمی به‌کار رفته، شیشه است. در معماری ایرانی و اسلامی از شیشه‌های الوان به رنگ‌های سرخ، آبی، بنفش و سبز برای تأمین روشنایی و تزیین در و پنجره و قاب‌های گنبد خانه و شبستان‌ها استفاده می‌شده است.
مرمت شیشه‌های سرای کاظمی با دستان هنرمند این استادکار انجام شد. تا دلتان بخواهد می‌توانید خانه‌های قدیمی در تهران پیدا کنید که عنصری به نام معماری داخلی در ساخت آن‌ها مشهود است. با دیدن خانه کاظمی ها‌های قدیمی که نسلشان در حال انقراض است می‌توان دریافت که فرهنگ و هویت ایرانی برای خودش تعریف و مشخصه‌هایی دارد که در معماری بناها به آن‌ها توجه می‌شده است.
قسمت‌های جالب خانه کاظمی‌ها
کتابخانه: قسمتی از طبقه همکف به مرکز اسناد و کتابخانه اختصاص دارد که شامل کتاب‌های مجموعه تاریخ تهران، معماری هنر و همچنین تحقیقات میدانی است که میراث فرهنگی انجام داده و شناسنامه‌های ثبتی بناهاست.
موزه مردم شناسی: در پروژه‌ای در قالب مردم شناسی، شهرداری با استفاده از ماکت‌ها و عروسک‌هایی مشاغل و آداب و رسوم مردم تهران طی 150 سال گذشته را به نمایش گذاشته که به صورت دائمی برقرار است. همچنین با استفاده از ویترین‌های شیشه‌ای، اشیا و ابزاری از زمان قاجار تا دوره پهلوی اول جمع آوری و به نمایش گذاشته شده است.
حتی تحولات پوشش از سال 1310 تا سال 1314 هم در این مجموعه قابل بازدید است که هم لباس سنتی دوره قاجار و هم تحول لباس‌های سنتی به لباس فرنگی مانند کلاه پهلوی، کت و شلوار و کروات را نشان می‌دهد.
تماشاخانه: مجموعه‌ای از دوربین‌های قدیمی و عکس‌های تهران قدیم در این بخش قرار دارد.
دسترسی
برای دیدن خانه‌ی کاظمی باید به آدرس خیابان پانزده خرداد شرقی، محله‌ی امامزاده یحیی، کوچه‌ی ابوالقاسم شیرازی، پلاک ۶۶ بروید. دو ایستگاه پانزده خرداد و بهارستان در خطوط یک و دو، نزدیک‌ترین ایستگاه‌های مترو به این محله هستند که از هر کدام حدود ۱۰ دقیقه پیاده‌روی خواهید داشت. می‌توانید با اتوبوس هم به ایستگاه میدان بهارستان بروید و از آنجا با تاکسی مسیر خود را تا چهارراه سیروس ادامه دهید. محله‌ی امامزاده یحیی، در محدوده‌ی طرح ترافیک قرار دارد و برای دسترسی با خودروی شخصی، یا باید طرح بخرید و یا برای روزهای تعطیل برنامه‌ریزی کنید.
در شش ماه اول سال در محوطه بیرونی خانه کاظمی تعدادی میز و صندلی به همراه سایبان چیده شده تا از بازدیدکنندگان پذیرایی شود. اگر در نیمه اول سال به خانه کاظمی ها رفتید می‌توانید در کافه بنشینید و به همراه میل کردن یک نوشیدنی خنک، خستگی در کنید.
بازدید از خانه کاظمی‌ها همه روزه ساعت 9 صبح الی 3 بعد از ظهر باز می‌باشد و تعطیلی ندارد.
جاذبه‌های گردشگری نزدیک خانه کاظمی ها
در این محله خانه‌های قدیمی و جاذبه‌های دیگری هم وجود دارد. به جز عمارت کاظمی، خانه‌ی دبیرالملک هم در این محل قرار گرفته و کمی آن‌طرف‌تر هم خانه‌ی مهرانگیز کامبیز متعلق به یکی از نوادگان قاجار است. اگر دوست دارید در همان ایوانی بایستید که محمدعلی کشاورز در نقش پدرسالار از آنجا به فرزندانش امرونهی می‌کرد، حتماً سری به خانه کاظمی ها بزنید! خانه‌ی فخرالملوک هم این روزها به سفره‌خانه و کافی‌شاپ تبدیل شده است و در صورت خستگی و گرسنگی می‌توانید آنجا را امتحان کنید.