تهران چندمین پایتخت ایران است؟ همه ی ما به عنوان یک ایرانی میدانیم که تهران پایتخت کشورمان است، اما آیا این شهر از همان ابتدا پایتخت کشورمان بوده است؟ برای اینکه در این باره بیشتر بدانیم لازم است از تاریخچه ی ایران و نحوه ی شکل گیری آن با خبر شویم.
تاریخ ایران
همانطور که میدانید قدمت تهران تنها به 300 الی 400 سال میرسد، در حالی که ایران دارای قدمتی 2500 ساله است. به طور کلی تاریخ ایران به طور رسمی از دوره هخامنشیان آغاز میشود. اما ایران قبل از سلسله هخامنشیان نیز دارای گذشته غنی و وسیعی بوده است. قبل از ورود آریایی ها به ایران تمدن هایی نظیر تمدن کاسی ها(در کرمانشاه و لرستان)،تمدن ساکنان تپه سیلک(در کاشان)، تمدن شهر سوخته(در سیستان)، تمدن جیرفت (در کرمان)، تمدن اورارتو (در آذربایجان)، تپه گیان (در نهاوند) ، تپورها در تبرستان (مازندران) و تمدن ایلام (در شمال خوزستان) در کشورمان وجود داشت.
اولین و بزرگترین سلسله ای که در ایران بنیان گذاشته شد، سلسله عیلامیان بود. این دولت در جنوب غربی ایران و تقریبا در خوزستان کنونی پایریزی شده بود و در مناطق مختلف ایران حکام جداگانه ای در این سلسله سلطنت میکردند.
از جمله این مناطق میتوان به شوش ، انشان ،آوان و سیمش اشاره کرد.
از شوش میتوان به عنوان اولین پایتخت ایران یاد کرد. آثار کشف شده در این خطه از بزرگی تمدن عیلامیان و شکوه و ثروتمندی این شهر یاد میکنند. همچنین طی بررسی های متعدد مشخص شده که زبان عیلامی یکی از سه زبانی بود که نوشته های سلطنتی به آن زبان نوشته میشد.
پس از این تمدن مهاجرت آریایی ها به ایران آغاز میشود. آریایی ها مردمانی سفید پوست متعلق به نواحی شمالی دریای سیاه و خزر بوده اند.آ ریایی ها به جز ایران، به هند و بخش هایی از اروپا نیز مهاجرت کرده اند. نام ایران برگرفته از نام آریایی ها است، که ترجمه ی آن میشود سرزمین آریایی ها.آریایی ها به سه قوم مادها،پارت ها و پارس ها تقسیم بندی شدند که اولین سلسله آریایی ها توسط مادها شکل گرفت. مادها هگمتانه را به عنوان پایتخت خود برگزیدند و اینگونه بود که دومین ایتخت ایران هگمتانه شد. مادها تا مدت های طولانی بر ایران حکمرانی میکردند اما حکومت آنها توسط کوروش پایان یافت. کوروش کبیر که بنیان گذار سلسله هخامنشیان بود بزرگترین و چشمگیر ترین تمدن ایران را رقم زد او در ابتدا همان هگمتانه را به عنوان پایتخت خود برگزید و سالها بعد پایتخت سلسله هخامنشیان را به تخت جمشید برد.گفته میشود تخت جمشید 518 سال قبل از میلاد تاسیس شده و حدود200 سال نیز آباد بوده است. پس سومین پایتخت ایران تخت جمشید نام گرفت. پس از حمله ی اسکندر مقدونی و بعد از مرگ او، سردار او که سلوکوس نام داشت سلسله ی سلوکیان را پایریزی کرد و پایتخت حکومت خود را سلوکیه قرار داد. سلوکیه که از بزرگترین شهرهای ایران و کل جهان در آن زمان بود در تیسفون کنونی قرار داشت. سلوکیان نژادی یونانی داشتند بنابراین زبان و فرهنگ یونانی در سلسله ی آنها وارد ایران شد. پس از سلسله ی سلوکیان نوبت به حکومت اشکانیان میرسد آنها دامغان را به عنوان پایتخت خود برگزیدند.و بعد از آنها سامانیان بر ایران حکم راندند و پایتخت ایران را شهر تیسفون در نزدیکی بغداد قرار دادند و دین زتشت را دین رسمی ایران اعلام داشتند. سامانیان در جنگ با مسلمانان از اعراب شکست خوردند و حکومت ایران به دست مسلمانان افتاد، در آن دوره سلسله به نامهای امویان و عباسیان توسط مسلمانان شکل گرفت که پایتخت این دو سلسله به ترتیب دمشق و بغداد بود. اولین دولت مستقل پس از حمله ی اعراب به ایران سلسله طاهریان بود که نیشابور به عنوان پایتخت این سلسله انتخاب شد.علویان و صفاریان دو سلسله ی دیگری بودند که بر ایران فرمانروایی میکردند و پایتخت این دو سلسه نیز به ترتیب زرنج در افغانستان و آمل بود. سامانیان دوباره توانستند با شکست صفاریان فرمانروایی ایران را در دست بگیرند و حدود 124 سال بر ایران حکم رانی کنند. از این دوران به این جهت که دوران رشد و پرورش دانشمندانی چون ابوعلی سینا و ابوریحان بیرونی بود، به عنوان یک دوران شکوهمند یاد میشود.آل زیار یا زیاریان یکی دیگر از حکومت های ایران بودند که در گیلان سکونت داشتند و پس از آن حکومت خود را به سراسر ایران گسترش دادند و پایتخت خودرا در ری بنیان گذاشتند.
پس از زیاریان به ترتیب سلسله هایی که در لیست زیر آورده شده بر ایران حکمرانی کرده و هرکدام شهری را پایتخت سلسله ی خود و ایران انتخاب کردند.
1. بوییان: شیراز و همدان
2. آل حسنویه: بیستون
3. غزنویان: غزنین و لاهور.
4. بنی عیاران: کرمانشاه
5. سلجوقیان: نیشابور، مرو، اصفهان، کرمان و همدان.
6. اتابکان آذربایجان: تبریز.
7. اتابکان فارس: شیراز.
8. اتابکان لر: ایذه و خرم‌آباد.
9. قراختاییان: کرمان.
10. خوارزمشاهیان: گرگانج.
11. ایلخانان: مراغه، سلطانیه و تبریز.
12. کرتیان: هرات.
13. مظفریان: کرمان، شیراز، یزد.
14. سربداران: سبزوار.
15. چوپانیان: تبریز.
16. جلایریان: تبریز و بغداد.
17. تیموریان: سمرقند و هرات.
18. اسماعیلیه: قزوین و الموت
19. قراقویونلوها: تبریز.
20. آق‌قویونلوها: تبریز.
21. صفویان: تبریز، قزوین و اصفهان.
22. افشاریان: مشهد.
23. زندیان: شیراز، ملایر ،کرمان، بم.
همانطور که مشاهده کردید تا سلسله ی زندیه از تهران به عنوان پایتخت ایران هیچ خبری نبوده.یعنی تقریبا تا سال 1209.
اما این سوال پیش می آید که:
چه زمانی و چگونه تهران پایتخت ایران شد؟
بسیار قبل تر از آنکه تهران به عنوان پایتخت ایران شناخته شود شهری بود که در تابعیت ری قرار داشت،ری از شهر های مهم مشرق بود و از ثروت‌مند تراین شهر های ایران و جهان.به نظر میرسد تهران دهده ی کوچکی بود که در شمال ری واقع گشته بود.آغاز انتخاب تهران به عنوان پایتخت ایران را به سلسله ی قاجاریه منتسب میدارند.
قبیله‌ی قاجار که نژادشان به نژاد مغول باز میگردد در زمان حکومت شاه اسماعیل صفویه به کمک او شتافتند. پنجاه سال بعد، در زمان شاه عباس اول ملقب به «کبیر» ، که پنجمین پادشاه سلسله صفوی بود، قاجاریه براساس مقاصد سیاسی نظامی خویش از محل اصلی خود به نقاط مختلف کوچ داد و به مرور زمان، آن دسته از قاجاریه که به منظور جلوگیری از دستبردهای ترکمانان در استرآباد و گرگان مستقر شده بودند، در اواخر عهد صفوی قدرت و شوکت بسیار یافتند.
این طایفه در جهانگشایی های نادرشاه افشار نیز نقش بسزایی داشته و از چابک سواران حکومت او بودند.
پس از مرگ نادر شاه افشار در 257 سال پیش مدعیان حکومت طبق معمول به جان هم افتادند و هرکدام برای به چنگ آوردن قدرت مشغول نزاع و درگیری با دیگری بودند.
از بین این مدعیان تنها دو طایفه ی زندیه و قاجاریه باقی ماندند. رهبران این دو طایفه یکی محمدحسن خان قاجار، پدر آقا محمدخان، مؤسس سلسله قاجاریه، بود که بر سواحل خزر و شمال ایران تا اصفهان مستولی بود، و دیگری کریم خان زند که بر فارس و قسمتی از ایران غربی فرمانروایی داشت. آقا محمدحسن خان قاجار به دست درباریان خود کشته شد و ولیعهد او یعنی محمد خان قاجار که در کودکی به دست دشمنان پدرش مقطوع النسل شده بود از بیم جان خود در نزد ترکمنان پناه جست و بعد از چهارسال به دربار کریمخان زند دعوت شد و تحت حمایت کریمخان زند قرار گرفت.
او که درواقع در دربار زند گروگان گرفته شده بود ، پس از خبر یافتن از بدحالی کریمخان شبانه به دهکده ای به نام تهران گریخت. تمام این وقایع در سال 1193 هجری قمری یعنی در 225 سال پیش رخ داد و بالاخره تهران نیز برای پایتختی ایران برگزیده شد. بنابراین تهران 24مین پایتخت ایران است که تا کنون هم پایتخت این کشور باقی مانده است.
امروزه بر سر پایتخت بودن ایران بحث های بسیاری شکل گرفته است چرا که بسیاری موقعیت جغرافیایی آن را مناسب پایتخت بودن نمیداند. مواردی چون زلزله خیز بودن، نزدیکی به آتش فشان نیمه فعال دماوند و نداشتن ظرفیت کافی برای افزایش جمعیت از دلایلی است که تصمیم انتخاب تهران برای پایتخت ایران بودن را زیر سوال میبرند.
اما انتخاب تهران به عنوان پایتخت ایران و مرکز حکومت سلسله قاجار بودن بهترین تصمیمی بود که آقا محمد خان قاجار میتوانست آن را اتخاذ کند. چرا که در آن زمان موقعیت جغرافیایی تهران به گونه ای بود که حامیان گوش به فرمانش در شمال تهران قرار داشتند و در جنوب نیز دیگر مدعیان سلطنت در جنگ های خونینشان مشغول کشت و کشتار یکدیگر بودند.
سیصد سال قبل از این وقایع به دستور شاه طهماسب صفوی که پایتخت حکومتش در قزوین بود و گه‌گاهی برای زیارت به ری می آمد دستور داده بود تا دور تا دور تهران را بارویی بنا کنند که محیط آن به 22 کیلومتر میرسید. تهران در حصار طهماسبی مساحتی برابر با ۷ تا ۱۲ کیلومتر مربع داشته که پس از گسترش مساحت آن به ۳۲ کیلومتر مربع افزایش می‌یابد. همچنین بر این بارو 114 برج به تعداد سوره های قران نیز ساخته شده بود تا از این خطه محافظت شود. وجود این برج و بارو ها امنیت تهران را برای آقامحمد خان تامین میکرد. همچنین به دستور شاه طهماسب صفوی، برای تهران چهار دروازه ساختند که رو به چهار سوی دنیای پیرامون داشت، (از شمال به میدان توپخانه و خیابان سپه، از جنوب به خیابان مولوی، از شرق به خیابان ری و از غرب به خیابان وحدت اسلامی (شاپور) محدود می شد) و دور تا دور آن خندقی کندند و از خاکش، قلعه و برج های آن را ساختند. چون خاک خندق ها برای ساخت و ساز برج و بارو کفایت نمی کرد از دو محله شهر خاکبرداری کردند . از همان زمان این دو محل معروف شد به « چال میدان » و « چال حصار». به همه ی این دلایل ذکر شده تهران بهترین محل برای پایتخت بودن در زمان آقامحمد خان بود.
در زمان حکومت آقا محمد خان قاجار رونق و گسترش چشمیگیری در تهران نمایان شده بود. او تعداد زیادی کاروانسرا بر سر راه شهر تهران ساخته بود تا مسیر مهاجرت به تهران برای همگان را سهل کند همچنین به آبادانی باغ ها و مزارع پرداخت و ساخت عمارت های شاه نشین را گسترش داد. در آن زمان تهران در حدود ۱۵ هزار نفر جمعیت داشت و حدود شهر از شمال به خیابانی که بعدها سپه نامیده شد، از مشرق به خیابان ناصرخسرو، از سوی غرب به خیابان جلیل آباد و از جنوب به خیابان بوذرجمهری محدود می شد.
نتیجه:
همانطور که گفته شد تهران 24مین پایتخت ایران است که طی تلاشهای محمد خان قاجار آنقدر گسترش و رونق یافت که تمام پادشاهانی که بعد از او روی کار آمدند نیز همین شهر را به پایتختی حکومت خود برگزیدند.
او با حمایت از مهاحرین و علی الخصوص تاجران در آمدن و استقرار یافتن در تهران و گذاشتن قانون ممنوعیت خروج از تهران باعث افزایش جمعیت این شهر شد تا تهران به یکی از شهرهای مهم اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی ایران بدل شود.