زندان قصر از اولین زندان‌های تهران است که تاریخچه‌ای خواندنی و طولانی دارد. زندان قصر در ابتدا قصر فتحعلی شاه قاجار بود که بعدها کارکرد نظامی پیدا کرد و تبدیل به زندان قصر شد. این مجموعه با عنوان باغ موزه قصر در این دوران تبدیل به موزه نیز شده است.
باغ موزه قصر از مکان‌های دیدنی تهران است. این بنا به دستور فتحعلی شاه قاجار ساخته شد. در سال 1380 به فرمان رضا شاه مورد مرمت واقع گردید. یکی از مهم‌ترین زندان‌های دوران پهلوی همین زندان قصر بود. پس از کودتای 1332 بخش‌های مخصوص به زندانیان سیاسی به زندان قصر افزوده شد که در آن افراد ضد حکومت و ضد سیاست دوران در آن نگه‌داشته می‌شدند. تعداد زیادی از افراد سیاسی و انقلابی در زندان قصر اسیر بوده‌اند. بنای تاریخی زندان قصر در آبان ماه 1375 با شماره 1766 در فهرست آثار ملی ایران ثبت گردید. مطالعه‌ی پیشینه تاریخی این بنا تأمل برانگیز است.
تاریخچه باغ موزه قصر
در زمان قاجار این منطقه مکانی بود که بوستان خرم آباد نامیده می‌شد و در مسیر جاده قدیم شمیران واقع بود که شهر ری را به قیطریه متصل می‌نمود که بعدها باغ موزه قصر در آن ساخته شد.
فتحعلی شاه قاجار در سال 1177 هجری خورشیدی، مصادف با دومین سال سلطنت خود دستور داد که قصری خارج از تهران برایش بسازند. با صدور دستور ساخت قصر در خارج تهران، عمارتی بزرگ متشکل از اندرونی، کلاه فرنگی و استخر بنا گردید. ناصرالدین شاه علاقه زیادی به این قصر نداشت و با دستور او این قصر تبدیل به مکانی برای اردوی سالانه قوای قزاق شد. این اقدام شروعی بود برای کاربرد نظامی این منطقه که آن را از قصر به یک محل نظامی مبدل ساخت و سرنوشت آن را در طول دوران تغییر داد. در دوران مظفرالدین شاه باغ و سازه قصر به دست ژاندارمری افتاد و کاربرد سابق خود را از دست داد و باران و اتفاقات طبیعی به نابودی آن دامن می‌زدند و آن قصر را تبدیل به ویرانه نمودند.
نظمیه و زندان شهربانی در تهران، در دوران ریاست سوئدی‌ها بر این اداره در محل شهربانی قرار داشت. موقعیت فعلی این بنا بخشی از وزارت امور خارجه کنونی در میدان توپخانه می‌باشد. زندان قصر از دو یا سه اتاق کوچک به همراه زیرزمین و چند اتاق برای زندانیان عمومی تشکیل گردیده بود. با شروع حکومت رضاشاه این زندان‌ها دیگر کافی نبودند و به همین خاطر رئیس شهربانی آن زمان که سرتیپ درگاهی بود دستور صادر نمود تا مکانی برای ساخت زندان جدید در نظر گرفته شود. قصر قاجار که در آن زمان خرابه‌ای بیش نبود برای تأسیس زندان برگزیده شد.
طراحی دوباره زندان قصر
در آن زمان فرآیند تبدیل مخروبه بجای مانده از قصر فتحعلی شاه به زندان شروع گردید. زندان قصر در 11 آذر ماه سال 1308 توسط رضا شاه افتتاح گردید و نام زندان قصر برای او انتخاب شد. زندان اوین، اولین و تنها زندان متمرکز در تهران بود. در زمان دوره پهلوی زندان قصر همچنان توسعه می‌یافت تا اینکه در دوران پس از انقلاب اسلامی، زندان قصر تبدیل به مکانی برای نگهداری زندانیان غیر سیاسی گردید.
معمار روسی مشهور با نام نیکولا مارکوف کسی بود که زندان قصر را طراحی نمود. این زندان 192 اتاق برای نگهداری زندانیان داشت که در این میان 96 اتاق 5 نفره بودند و باقی ساختاری انفرادی و تک نفره داشتند. البته در این مجموعه بیمارستان نیز ساخته شده بود که از 6 اتاق 6 تخته و 16 اتاق یک تخته تشکیل شده بود.
سرتیپ درگاهی کسی بود که نیاز به زندان جدید را مطرح نمود. در زمان افتتاح زندان توسط رضا شاه، سرتیپ از شاه دعوت نمود تا درون یکی از سلول‌های زندان بیاید و همین عاملی شد تا سرتیپ دو روز در زندانی که خودش ساخته بود زندانی باقی بماند. از این رو سرتیپ درگاه خود یکی از اولین زندانیان زندان قصر بود.
بخش‌های باغ موزه قصر
زندان قصر شکلی دایره‌ای دارد. این زندان سه طبقه است و بالکن‌های آن با نرده پوشانده شده است. این بالکن‌ها مکانی برای ورود هوا به داخل زندان بودند. همین موضوع عاملی شد تا هوای داخل زندان در زمستان بسیار سرد و در تابستان بسیار گرم باشد.
آشنایی با بخش‌های مختلف زندان قصر
موزه مارکوف
فاز یک زندان قصر در دوره پهلوی اول بهره برداری شد که اکنون ساختمان مارکوف نامیده می‌شود. این بنا 8800 متر مربع مساحت دارد.
موزه مارکوف بخش‌های متنوعی نظیر مرکز اسناد، نمایشگاه، گالری موسمی، کافه گالری، تصاویر و اشیا تاریخی و سالن اجتماعات چندکاربره است. از دیگر بخش‌های موزه مارکوف می‌توان به کتاب‌فروشی دائمی و زورخانه اشاره کرد. کتاب‌فروشی با مضامین تاریخ انقلاب، کتب مرتبط به زندان و مبارزات سیاسی محصولات خود را عرضه می‌کند.
سالن فخری یزدی
سالن آمفی‌تئاتر فرخی یزدی در ضلع غربی مجموعه زندان قصر قرار دارد. گنجایش این سالن از 100 تا 200 نفر می‌باشد. سالن فرخی یزدی از سیستم‌های صوتی و تصویری برخوردار است. از این سالن برای برگزاری رویدادهایی مانند نمایشنامه خوانی، همایش، تئاتر، اجرای زنده موسیقی و نمایش فیلم استفاده می‌شود.
زندان سیاسی
زندان سیاسی پنج هزار متر مربع مساحت دارد. این زندان روایتگر تاریخ انقلاب و مبارزان انقلاب اسلامی می‌باشد. بخش‌های گوناگون ساختمان شامل زندان‌ها، مرکز مطالعات، کتابخانه، حسینیه، موزه و هتل است.
بعد از کودتای 28 مرداد ساختمان‌های سه و چهار به زندان قصر اضافه شد چرا که به دلیل افزایش زندانیان سیاسی جای کافی برای آنها نبود به همین خاطر ساختمان زندانیان سیاسی به طور کامل از زندانیان عمومی جدا گردید.
برج‌های دیده‌بانی
برج‌های دیده بانی در گوشه‌های محوطه قرار دارند برج جنوب شرقی محوطه دارای دوربین دوچشمی، تلسکوپ است که از آن برای رصد نجومی و شهری استفاده می‌گردد.
نمای بیرونی زندان قصر
نمای بیرونی باغ موزه قصر مستطیل شکل است. با نزدیک شدن به پله‌ها در سمت راست ساختمان ویترین شیشه‌ای مشاهده می‌شود که محل ماشین‌های لوکس قدیمی است.
معماری هشتی در کل ساختمان دیده می‌شود. شکل کلی ساختمان به شکل مربع است که دو گوشه این مربع دارای ضلع خارجی است و هر گوشه مربع یک هشتی قرار دارد و بندها از طریق اضلاع و مرکزیت هشتی‌ها به هم متصل می‌شوند. همین شباهت در بندها باعث سردرگمی افراد می‌شود و فرار از زندان را بسیار دشوار می‌کند. مرکز مربع هم محوطه هواخوری مرکزی به حساب می‌آید.
بندهای باغ موزه زندان قصر
بندهای زندان اکنون به صورت راهرویی هستند که سلول‌هایش از میله‌ها و درهای آهنی رها شده است. بند تاریخ اشیا تصاویر و بیوگرافی‌هایی در خود دارد. بیوگرافی و توضیحات ماهرانه به حالت دیوارنویس بر روی دیوارهای سلول نقش بسته است. یکی از سلول‌ها بیوگرافی معمار زندان یعنی نیکلا مارکوف نوشته شده است.
یک هواپیمایی ملخی از سقف یکی از سلول‌ها آویزان شده و در دیوار آن سلول توضیحاتی در مورد نحوه کار، تاریخ ورود به ایران و چگونگی طراحی آورده شده است.
تصاویر سیاه و سفید از قصر قاجار، بزرگان دوره مشروطه، ملی شدن صنعت نفت و … در این بند به چشم می‌خورند.
هشتی دوم شامل بند پهلوی یک و دو می‌شود. بند یک شامل دو مجسمه از مأموران شهربانی به همراه تعدادی زنجیر و دستبند قدیمی است. بند سلول‌های انفرادی با درهای آهنی و دریچه‌های کوچک دیده می‌شود هر سلول یک زندانی را در خود جای می‌داده است از جمله علی اصغر بروجردی که اولین قاتل زنجیره‌ای ایران بوده است. لورنس عربستان نیز اولین فراری زندان بشمار می‌رود که به جرم جاسوسی دستگیر شده بود. فرخی یزدی شاعر و روزنامه نگار آزادی خواه نیز در زندان قصر شب و روز گذرانده‌اند.
بند دو شامل سلول‌هایی با همان بافت است. مجسمه‌هایی به نشان از زندانیان هر سلول در آنها قرار داده‌اند. در این محل آوایی سوزناک از یک زندانبان قبل از تخلیه زندان را می‌شنویم که به صورت ضبط شده پخش می‌شود.
زورخانه باغ موزه قصر
این زورخانه با سنگ‌های مرمر تزئین شده و گود آن هشت ضلعی است. در دیواره‌های آن عکس‌هایی از امام علی، جهان پهلوان تختی و دیگر بزرگان آویز شده است.
مسجد
نمایشگاه با بنایی تاریخی و کاشی کاری زیبا در ابتدای حیات خود برای برگزاری دادگاه‌های اوایل انقلاب اسلامی مورد استفاده واقع می‌شد. یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد نیایشگاه، کاشی‌کاری‌های زیبای آن است که توسط کاشی‌کاران ایرانی به سبک معماری اصیل در دوران پهلوی انجام شده است. این بنا بعدها مورد بازسازی قرار گرفت و سعی شد تا بافت تاریخی آن پابرجا باشد.
باغ ایرانی
باغ ایرانی با 5 هزار متر مربع از گیاهان متنوع پوشیده شده است. از جمله گونه‌های درختی باغ ایرانی عبارت‌اند از: کاج، انگور، توت، چنار، نارون، بید مجنون، تبریزی و سروناز
زندانیان معروف زندان قصر
افراد مشهوری زیادی در زندان قصر روزگار گذرانده‌اند. در این میان می‌توان به قوام‌السلطنه، صولت الدوله، صارم الدوله، عبدالحسین تیمورتاش، بزرگ علوی، محمد فرخی، دکتر تقی ارانی و علیمردان خان بختیاری اشاره نمود. بزرگ علوی نیز در کتابی به نام 53 نفر سرگذشت اسارت خود و زندانیان دیگر را به رشته تحریر درآورده است.
در دوره پهلوی چهره‌های سیاسی اسلامی مانند آیت الله سید علی خامنه‌ای، آیت الله طالقانی، مهدوی کنی، اکبر هاشمی رفسنجانی، محمد تقی شریعتی، مرتضی مطهری و شهید باهنر زمانی در این زندان زندانی بودند. برخی از اخبار نشان می‌دهند که امام خمینی نیز به مدت چند روز در این زندان سپری نموده‌اند. در دوران انقلاب اسلامی این محل همچنان کاربری زندان را داشت و امیر عباس هویدا یکی از زندانیان آن بود. اغلب زندانیان اعدامی رژیم پهلوی نیز در این زندان نگهداری می‌شدند.
سید فرهاد نامی یکی از مخالفان شاه بود که توانست از این زندان فرار کند بزرگترین و معروف‌ترین فرار از این زندان که در سال‌های پیش از انقلاب رخ داد همین فرار سید فرهاد نامی بوده است. این فرار در زمان محمدرضا شاه رخ داد. اشرف دهقان نیز توانست از زندان قصر فرار کند. مدتی قبل از انقلاب نیز درهای زندان توسط زندانیان باز شد و آنها بخش‌هایی از دیوار را تخریب نمودند. دو آمریکایی که متهم به اختلاس بودند در این زندان قصر زندانی بودند که داستان فرارشان توسط نویسنده آمریکایی به نام فالت به رشته تحریر در آمده است و فیلمی نیز از روی این داستان با نام فرار عقاب‌ها ساخته شده است.
ساعت بازدید و بلیت باغ موزه قصر
ساعت بازید از موزه زندان قصر در روزهای شنبه تا چهار شنبه از هشت و نیم صبح تا دو نیم ظهر و پنج شنبه‌ها از ساعت هشت و نیم صبح تا یک و نیم ظهر می‌باشد. این مجموعه در روزهای جمعه و روزهای تعطیل رسمی باز نیست. ورود به باغ رایگان و بهای بلیت موزه آن ارزان است.
امکان گردشگری مجازی از باغ موزه زندان قصر
زندان قصر دارای وب‌سایت اختصاصی نیز هست که با مراجعه به آن می‌توانید از اخبار، رویدادها و مطالبی در مورد زندان با خبر شوید. در این سایت امکان گردشگری مجازی زندان قصر نیز وجود دارد. اگر به سایت زندان قصر مراجعه کنید در قسمت گردشگری مجازی می‌توانید بازی زندان قصر را نیز انجام دهید این بازی از آپ بازار نیز قابل دانلود است و یا به داستان‌های صوتی آن گوش کنید.
اگر گزینه گردشگری مجازی را انتخاب کنید فضای زندان را طوری برای شما شبیه‌سازی می‌کند که گویی خودتان در این لحظه در زندان و موزه گام برمی‌دارید. امکان بزرگنمایی و مشاهده جزئیات وجود دارد. می‌توانید به تمام بخش‌های زندان به صورت مجازی سفر کنید و تمام آثار موجود در موزه را با کیفیت بالا مشاهده کنید. این شبیه‌سازی ممکن است شما را به یاد بازی‌های کامپیوتری بیندازد. برای جابجایی بین مکان‌های مختلف موزه باید از کلیدهای کیبورد کامپیوتر استفاده کنید. امکان مشاهده یک اثر و یا یک اتاق در موزه در زوایای مختلف وجود دارد. از توان سفر به تهران و یا مراجعه حضوری به موزه را ندارد حتماً به این سایت سر بزنید تا به صورت کاملاً رایگان یک تجربه جدید از گردشگری مجازی به دست آورید.
به جرات می‌توان گفت باغ موزه زندان قصر یکی از خلاقانه‌ترین و جذاب‌ترین موزه‌های کشور است. این زندان مخوف با کمی خلاقیت به یک محیط فرهنگی تبدیل شده است. در این باغ موزه نمایشگاه‌های بین‌المللی و داخلی نیز برگزار می‌شود و دیوارهای آن نشانه‌هایی از خشم و نفرت را بر تن خود جای داده‌اند حالا نگاه‌های تحسین‌آمیز از مردمی که برای تماشا به آنجا آمده‌اند دریافت می‌کنند. شاید گذر از زندان و بازدید آن برای شما کمی احساس ناخوشایندی ایجاد کند اما در هر حال تداعی‌کننده رویدادهای تاریخی است و سرگذشت شخصیت‌های مختلف را برای ما عنوان می‌کند.
اصطلاح آب خنک خوردن از کجا آمده است؟
اصطلاح آب خنک خوردن از این زندان نشأت می‌گیرد. زیر این زندان چشمه آب بسیار خنکی روان بوده است و پس از آن هر فردی که وارد زندان می‌شد از این آب خنک می‌نوشید از این جهت اصطلاح آب خنک خوردن برای کسی که به زندان افتاده است استفاده می‌شد.
موزه اسناد باغ موزه زندان قصر
دو دیوار نیم دایره‌ای که بر رویشان اسناد معتبر تاریخی با نظم و زیبایی در یک بند نصب شده‌اند در واقع همان موزه اسناد است. اسناد و دست‌نوشته‌ها با دستخط‌های قدیمی با مهرها و امضاهایی که زیرشان خورده همگی در این بند قابل مشاهده است. تمامی این اسناد قابل‌مطالعه می‌باشند. این اسناد زمانی یکی از سرنوشت‌سازترین اسناد موجود در زندان بوده‌اند که توسط اشخاص مختلف امضا شده‌اند.
امروز می‌دانیم که فقط نوشته‌ها سند نیستند نقشه‌ها، تصاویر، فیلم‌ها و صداها هم به‌عنوان سند در نظر گرفته می‌شوند. به‌عنوان مثال در یکی از بندها گوشی‌های تلفن قدیمی از سقف آویزان گردیده و از گوشی‌ها صدای مظفرالدین شاه شنیده می‌شود که فرمانی را قرائت می‌کند.
در سلول‌های انتهایی زندان چند ماشین تحریر، مهر و جا قلمی دیده می‌شود که روزی متعلق به کارمندان این زندان بوده‌اند. در سلول بعدی پرچم کشور ایران در سال‌های مختلف به نمایش گذاشته شده است. در سلول دیگر اشیایی که توسط زندانیان ساخته شده‌اند و متعلق به صنایع دستی بنیاد تعاون زندانیان می‌باشد به چشم می‌خورد.
در هشتی سوم گالری هنر واقع شده است ولی فقط حاوی چند اثر می‌باشد و در آینده تکمیل خواهد شد.
هشتی چهارم به سمت هواخوری می‌رود در این قسمت گالری تاریخ رادیو و ملک‌الشعرای بهار به معرض نمایش گذاشته شده است. در این گالری سیر تکاملی رادیو، از رادیو نفتی گرفته تا رادیوهای امروزی قابل مشاهده هستند.
گالری ملک‌الشعرای بهار نیز شامل چند تابلو با طرح‌های گرافیکی مدرن است.
هواخوری زندان در گذشته به صورت خاکی و خالی از هر گونه پوشش گیاهی بوده است اما امروزه با سنگفرش‌های زیبا، درختان بید مجنون و رزهای سفید در کنار تنه درختان چشم نوازی می‌کند. آب‌نمایی هم در مرکز حیاط ساخته شده است.
ساختمان اصلی باغ موزه قصر
ساختمان اصلی باغ موزه قصر شامل سه حیاط و چهار بند است. این بنا نمایی سفید و دیوارهایی بلند دارد. روبروی آن نمادی از گوی شیشه در انبوه یخ دیده می‌شود در پشت این نماد میله‌های سفید رنگ ضخیم وجود دارد. دیواره‌های زندان به زنگ خاکستری و پر آر خط و خش است که به انسان حس تلخ انتظار همراه با رنج و اسارت را القا می‌کند.
سالن ملاقات زندان موزه قصر
سالن ملاقات زندان دالانی حدوداً ده متری با عرض یک و نیم متر است. پنجره‌های آن با قطعه‌ای فلز از پنجره کناری جدا شده است. ملاقات‌کننده‌ها در سمت راست و زندانیان در سمت چپ می‌نشستند و داخل دالان محل رفت و آمد مأموران بود. صدای ملاقات کنندگان و زندانیان برای حس آن دوران داخل سالن پخش می‌شود.
ساختمان زندان سیاسی زنان در دهه 80 به دلیل مشکلات بهداشتی و نامناسب بودن شرایط زندان تعطیل شد و در سال 1383 توسط شهرداری تخریب گردید. اما قبل از تخریب کامل بناها زندانیان سابق و شهرداری مانع روند تخریب شدند و نهایتاً در سال 1391 بعد از بازسازی و مرمت به عنوان باغ موزه زندان قصر شروع به فعالیت کرد.
کافه باغ موزه قصر
کافه لقانطه از اولین کافه‌های مشهور تهران است که از سال 1285 در خیابان همایون کار خود را شروع کرد. بعدها با افزایش شهرت کافه، شعب دیگری از آن در خیابان‌های دیگر مانند بهارستان و نظامیه تأسیس شد. از سال 1396 کافه‌ای در باغ موزه قصر احداث شد که یادآور یکی از کافه‌های اولیه مدرن تهران است. در این کافه سعی شده تا به بهترین شکل فضای کافه لقانطه حفظ شود تا مراجعین بتوانند به بهترین شکل ممکن با فضای کافه ارتباط بگیرند.
عمارت کلاه فرنگی
یکی از قدیمی‌ترین ساختمان‌های باغ موزه قصر همین عمارت کلاه فرنگی است قدمت این بنا به دوره قاجار باز می‌گردد. این عمارت در سال 1291 به دستور ناصرالدین شاه قاجار ساخته شد این عمارت در اطراف قصر قاجاری فتحعلی شاه ساخته شد. ساختمان‌های زیبای عمارت و باغ‌های تماشایی اطراف آن این مکان را تبدیل به محل برگزاری مجالس عروسی کاخ‌نشینان کرده بود و یکی از تفرجگاه‌های شاه نیز به حساب می‌آمد. متأسفانه بعد از بکار آمدن خاندان پهلوی کاربری این عمارت و باغ‌های دور آن به طور کل تغییر کرد و تبدیل به یک پادگان نظامی شد. این بنای تاریخی در سال 1346 خورشیدی در لیست آثار ملی به ثبت رسید. به این دلیل که این مکان یک ناحیه نظامی بود امکان بازدید عموم از آن وجود نداشت.
هم اکنون از کل مجموعه عمارت کلاه فرنگی تنها کاخ اصلی باقی مانده است. تمام باغ‌ها و ساختمان‌های ریزودرشت آن از بین رفته است. شما می‌توانید هنگام بازدید از باغ موزه قصر از عمارت کلاه فرنگی نیز بازدید کنید.
راه‌های دسترسی به باغ‌موزه قصر
باغ موزه قصر در انتهای خیابان شهید مطهری، خیابان شهدای ناجا، میدان پلیس قرار دارد. برای دسترسی به زندان قصر می‌توانید از خودروی شخصی و با وسایل حمل و نقل عمومی استفاده کنید که هر دو راه ممکن را برای شما توضیح خواهیم داد.
برای رفتن به باغ‌موزه قصر از مسیرهای زیر می‌توان استفاده کرد:
با وسیله شخصی:
اتوبان شهید صیاد شیرازی، خروجی پلیس شریعتی، میدان پلیس، باغ‌موزه قصر
انتهای خیابان شهید مطهری، پس از تقاطع دکتر شریعتی، میدان پلیس، باغ‌موزه قصر
با مترو:
ایستگاه مترو شهید مفتح، انتهای خیابان مطهری بعد از تقاطع دکتر شریعتی، باغ‌موزه قصر
با اتوبوس:
پایانه امام خمینی (ره)، اتوبوس‌های میدان معلم، ایستگاه روبروی باغ‌موزه قصر
پایانه میدان رسالت، اتوبوس‌های پیچ شمیران، ایستگاه میدان پلیس، باغ‌موزه قصر
پایانه میدان امام حسین (ع)، اتوبوس‌های شهید بهشتی، ایستگاه تقاطع پلیس شریعتی، خیابان پلیس، باغ‌موزه قصر
پایانه اتوبوس پیچ شمیران، اتوبوس‌های رسالت، ایستگاه تقاطع پلیس شریعتی، خیابان پلیس، باغ‌موزه قصر
پایانه شهید بهشتی، اتوبوس‌های میدان امام حسین (ع)، ایستگاه انتهای خیابان مطهری تقاطع شریعتی، باغ‌موزه قصر
شماره تلفن‌های باغ‌موزه قصر
تلفن باغ‌موزه قصر: ۸۸۴۲۳۴۰۰ ۰۲۱
تلفن روابط عمومی: ۸۸۴۳۷۳۹۳
ساعات بازدید از باغ‌موزه قصر
بازدید از باغ‌موزه قصر به دو صورت انفرادی و گروهی امکان‌پذیر است؛برای بازدید گروهی قبل از مراجعه هماهنگی‌های لازم را انجام دهید.
ساعت‌های بازدید انفرادی: شنبه تا چهارشنبه از ساعت ۱۱ تا ۱۹؛ پنج‌شنبه‌ها و جمعه‌ها از ساعت ۹ تا ۱۹
ساعت‌های بازدید گروهی: هر روز از ساعت ۹ تا ۱۹