یکی از مهمترین جاذبههای تاریخی و مهم شهرری، برج طغرل است.
برج طغرل در شرق گورستانی به نام گورستان ابنبابویه ساختهشده است و با گذشت حدود ۹ قرن از ساخت آن، هنوز هم با زیبایی و معماری خارقالعادهاش خودنمایی میکند و یکی از جاذبههای گردشگری و مهم تهران است که گردشگران زیادی را به سمت خود فرامیخواند.
نامهای دیگر برج طغرل
برج طغرل در برخی از متون و به گفتهی برخی تاریخدانان داخلی و خارجی، به “برج خلیفه یزید” نیز شناخته میشد. برای معروفیت این برج آجری به نام “برج طغرل”، دلایل گوناگون و متعددی بیانشده است.
برج طغرل در شهرری مربوط به کدام سلسله است؟
دربارهی پیشینهی برج طغرل گفتهها بسیار است و مطمئناً ناگفتههای این برج سلجوقی بیشتر و به بلندای قدمت آن است؛ ولی کارشناسان بر اساس متون تاریخی و معماری برج طغرل دورهی زمانی برج را پیشبینی کردند و این برج را به دوران حکومت سلجوقیان منتسب کردهاند.
کارشناسان احتمال میدهند که برج طغرل در زمان جابهجایی پایتخت از نیشابور به شهرری و به دستور شاه وقت یعنی طغرل بیک ساختهشده است. بسیاری نیز معتقدند برج طغرل آرامگاهی بوده که در دورهی سلجوقیان برای این سلسله ساختهشده و طغرل بیک در محدودهی برج طغرل (یا درون آن) دفن شده است.
مثلاً این موضوع در مجملالتواریخ به این شکل بیانشده که “سلطان طغرل بیک در شهرری درگذشته و در همین شهر به خاک سپردهشده است”. تاریخدان معروف و بنام ترکیهای (عثمانی گذشته) “فارق سومر” هم برج طغرل را مدفن طغرل بیک دانسته است. قزوینی رازی نیز در “کتاب النقض” اینچنین نوشته که “طغرل بیک در قبرستانی پر از زینت دفن شده است” و بااینکه سخنی از شهرری نیامده؛ با توجه به محل زندگی وی میتوان پی برد که شهرری و این برج مدنظر او بوده است.
در برخی دیگر از متون، به دفن سایر اعضای سلسلهی سلجوقیان اشارهشده که قبرستان طغرل را به آرامستانی خانوادگی برای حکومت سلجوق تبدیل میکند. از این افراد میتوان به آلپ ارسلان و طغرل سوم (فرزند ارسلان شاه) اشاره کرد.
اختلاف در صاحب مقبره
گروهی دیگر از تاریخدانان برج طغرل را به فخرالدوله دیلمی نسبت دادهاند؛ که این مطلب در کتاب جامع شهرری نوشتهی استاد حسن کریمیان آمده است. همچنین عدهای از تاریخدانان برج طغرل را محل دفن خلیل سلطان و شادالملوک نیز میدانند. خلیل سلطان از فرزندان تیمور لنگ و شادالملوک همسر خلیل سلطان بود.
محمد محیط طباطبایی نیز برج طغرل را آرامگاه طغرل سلجوقی و خانوادهی وی و تأثیرگذاران، بزرگان و دانشمندان دوران سلجوقی نیز میدانست. او معتقد بود برج طغرل بهپاس بزرگداشت این افراد بناشده است. وی برج طغرل را مدفن ابراهیم خواص نیز میدانست. (وی از مشایخ بنام صوفی بود و گفتهشده زیر حصار طَبَرَک به خاک سپردهشده است).
محمد محیط طباطبایی نیز از افرادی است که پس از مرگش در این گورستان مدفونشده است. وی در سال ۱۳۷۱ و در زاویهی شمالی برج مدفون است.
بسیاری از تاریخدانان و افرادی که به ایران سفرکرده بودند، در سفرنامهها و یادگاریهای خود، برج طغرل را منتسب به دورهی حکومت سلجوقیان میدانند ولی دربارهی طغرل بیک و آرامگاه وی در برج طغرل مطلبی عنوان نشده است.
معماری برج طغرل
این برج با خشت و آجر ساختهشده و معماری آن به سبک معماری رازی است. خشتهای بهکاررفته در این برج از آهک، خاک، خاکستر زغال، زاج و سفیده تخممرغ تهیهشدهاند و این مواد، استحکام این برج، این بنای باعظمت، را تضمین میکنند. این برج سازهای به شکل استوانه بوده که ۴۸ مترمربع مساحت دارد.
درگذشته روی برجها، گنبدهای مخروطی میساختند؛ این برج نیز از این قاعده مستثنا نبود ولی این گنبد مخروطی بهمرورزمان تخریبشده و اکنون آثاری از آن روی برج دیده نمیشود؛ لذا میتوان گفت این برج که اکنون به شکل استوانهای دیده میشود، درگذشته به شکل مخروط بوده است.
ارتفاع این برج بدون نظر گرفتن گنبد مخروطی شکلش ۲۰ متر است. این برج از فرورفتگی و بیرونزدگیهایی تشکیلشده و به همین دلیل ضخامت دیوارههای آن از 75/1 تا 75/2 متغیر است. قطر فضای درونی این برج 11 متر و قطر بنا با احتساب دیوارههای بیرونی 16 متر است.
همانطور که گفته شد، دیوارهی بیرونی این برج 24 فرورفتگی و 24 بیرونزدگی به شکل ستون دارد که علاوهبر کمک به تشخیص زمان، در زیبایی و از طرف دیگر استحکام این برج نیز مؤثر است. این برج بسیار هنرمندانه طراحی و ساختهشده و از بالا و بر فراز آسمان به شکل ستارهای چند پر دیده میشود.
در قسمت بالایی این برج، کتیبههایی برای تزئین و زیبایی این برج استفادهشده که نوشتههایی به زبان کوفی داشته ولی در طی زمان و به دنبال عدم نگهداری مناسب از این برج از بین رفتهاند.
طرح داخلی برج
این برج برجی شمالی جنوبی است و دربهای ورود در ضلعهای شمال و جنوب این برج و روبهروی یکدیگر قرار دارند. دربها در چهارچوبی طاقی شکل و از چوب ساختهشدهاند. درب اصلی در ضلع جنوبی برج قرار دارد. سردر اصلی این برج تزئینات بسیار زیادی دارد و پر از طرح و نقش بوده و کمی از بدنهی اصلی این برج جلوتر است.
بر بالای درب اصلی این برج، نقش و نگارها، کندهکاریها و تزئینات بسیاری مانند گلمیخهای آهنی بود که در طی سالها و به دنبال بازسازی بسیاری از آنها از بین رفتهاند و جای تزئینات اصلی را کتیبهای مستطیلی شکل و از جنس مرمر گرفته که رویش تاریخ 1301 هجری قمری نقش بسته است.
این درب طاقی ضربی دارد و از داخل آجرها به شکل جناغی چیده شدهاند و ساختی بسیار ماهرانه با ترکیبی خاص داشته که نشاندهندهی معماری دقیق این برج است. این درب نمونهی سادهای از دیگر سازههای دوران سلجوقی بوده و یادآور بنای یادمان سمیران در طارم میباشد. مشابه معماری و ساخت این برج را میتوان در دیگر سازههای تاریخی و منتسب به دوران سلجوقی دید.
دیوارههای ورودی برای استحکام بیشتر تا ارتفاع 4 متر توپر و محکم ساختهشده و قطر آنها به 5/1 میرسد. بالاتر از 4 متر، دیوارهها برای سبکی و فشار کمتر بر چهارچوبها و ستونهای این برج توخالی ساختهشدهاند. در این قسمت، پلکانی مشاهده میشود که به درب شمالی میرسد و باعث ارتباط قسمتهای بالایی و پایینی این برج برای رفتوآمد افراد و استفادههای گوناگون از بام این برج میشود.
زیر برج نیز سرداب و آبانباری یافت میشود؛ که علاوه بر نگهداری آب، برای استحکام بیشتر برج و سالم ماندن این برج و همچنین برای جلوگیری از پوسیدگی قسمتهای زیرین برج ساختهشده است.
شیر برج طغرل
زمانی که در مقابل درگاه اصلی برج که در قسمت جنوبی واقعشده است بایستید، قطعاً شگفتزده خواهید شد. نمایی که مشاهده میکنید شبیه به شیری است که با دهانی باز به شما خیره شده است.
بهاینترتیب که طاق هلالی شکل درب، بهعنوان دهان شیر، تزئینات دندانه مانند بالای آن دندانهای شیر و فرورفتگی مثلث شکل بالای آن بهمانند بینی شیر و در قسمت بالایی برج کنگرههای هلالی شکل بهعنوان چشمهای شیر دیده میشود. شیر در فرهنگ و هنر نمادی مهم از قدرت بوده است. شاید شاه سلجوقی قصد به رخ کشیدن قدرت خود را داشته است.
کاربریهای برج طغرل
کاربری برج در زمان ساخت بهطور دقیق مشخص نیست؛ اما کارشناسان چندین کاربرد این برج را تشخیص دادند که از آنها میتوان به این موارد اشاره کرد. آرامگاه و بنای یادبود، راهنمایی مسافران و عابران، تشخیص زمان، رصدخانه و مکانی برای سخنرانی بزرگان و واعظان.
برج طغرل بنایی بسیار مهم و اثرگذار در شهرری بهحساب میآید. چراکه کاربریهای ذکرشده در زمان خود بسیار کمککننده و مهم بودهاند؛ زیرا برج طغرل درگذشتهای که چراغبرقها اینچنین خیابانهای شب را روشن نمیکردند، چراغ و راهنمای عابران بودند و زمانی که چرخدندههای ساعتها بهکار نیفتاده بودند برج طغرل ساعت مردمان به شمار میرفت.
گفتهشده است در شب با روشن کردن آتش بر بلندای بام برج طغرل، راه برای مسافران جادهی ابریشم که از سمت خراسان به ری میآمدند، روشن میشد و مسیریابی را برایشان راحتتر میکرد.
ساعتی به بلندای برج طغرل
با توجه به معماری بینظیر و بسیار خاص برج طغرل، کارشناسان درک کردند که برج طغرل، یک ساعت آفتابی غولپیکر است و برای تشخیص زمان و ماهها (برجها) بهکار میرفت. درک ساعات روزانه به کمک نمای بیرونی برج طغرل صورت میگرفت که در آن زمان از همهجای شهر قابلمشاهده بود.
دیوارهی خارجی دورتادور برج طغرل 24 ستون با زاویهی حاده دارد. بالای هریک از این بیرونزدگیهای دندانه مانند، چهار نیمدایره وجود دارد که در زمان طلوع و تابش خورشید میتوان به کمک آنها زمان را تشخیص داد. برج دقیقاً شمالی جنوبی ساختهشده است و روی نصفالنهار قرار دارد پس به تشخیص دقیقتر زمان کمک میکند.
زمانی که خورشید در قسمت شرقی برج طلوع میکند، با تابش آفتاب به درون این کنگرهها، یکی از نیمدایرهها روشن میشود که به معنی گذشت یک ربع از طلوع خورشید است. با گذشت نیمساعت از طلوع خورشید نیمی از کنگره و دو نیمدایره روشن میشود. بعد از یک ساعت از طلوع خورشید، یک کنگره بهطور کامل و چهار نیمدایره روشن است. با گذشت دو ساعت از طلوع، دو کنگره و هشت نیمدایره روشن است و به ترتیب تا زمان ظهر کنگرههای شرقی یکی پس از دیگری روشن میشوند.
در زمان ظهر که خورشید در بالاترین نقطه خود نسبت به زمین و روی نصفالنهار قرار دارد، همهی کنگرهها و نیمدایرههای قسمت شرقی روشن بوده و خورشید دقیقاً به سردر جنوبی برج میتابد و این سردر را بهطور کامل روشن کرده و سایهی تیغهای که بالای سردر نصبشده روی تبری که بالای سردر برج قرار دارد، میافتد. این اتفاق، نویددهندهی زمان اذان ظهر و اقامهی نماز است.
ساعت بعداز ظهری
هرچه از زمان ظهر میگذرد و زمان به ساعتهای غروب نزدیک میشود، یکی پس از دیگری ستونهای بخش غربی برج طغرل روشن میشوند. با گذشت نیم ساعت از زمان ظهر نیمی از اولین کنگرهی غربی و دو نیمدایره روشن میشود. بعد از گذشت یک ساعت، یک کنگره و چهار نیمدایره کاملاً روشن میشود. بعد از گذشت دو ساعت دو کنگره و هشت نیمدایرهی سمت غربی برج را روشن خواهید دید و به ترتیب تا لحظهی غروب خورشید همهی کنگرههای غربی بهطور کامل روشن میشوند. بهاینترتیب، مقدار زمانی که از طلوع یا ظهر میگذرد را میتوان با برج طغرل محاسبه نمود.
لازم به ذکر است که این برج در شبها با نور مهتاب نیز به خواندن زمان کمک میکند که علم نجوم و ستارهشناسی در آن دخیل بوده است. البته در شبهایی که ماه در آسمان نیست یا روزهای ابری که خورشید پشت ابرها پنهان میشود، تشخیص زمان با این برج کاری بسیار سخت و غیرممکن میشود. بااینوجود این برج از دقیقترین ساعتها در زمان خود به شمار میرفت و مشابه آن در دنیا بسیارکم و شاید انگشتشمار باشد.
به گفتهی پژوهشگر بزرگ و تاریخدان ارجمند خراسانی، استاد منوچهر آرین، کلمهی برج ازاینرو بر برج طغرل و سایر برجهای تاریخی گذاشته میشد که مردم به کمک تابش خورشید روی این سازهها و ایجاد سایهی آنها به ماهی یا برجی از سال که در آن بودند، پی میبردند؛ چراکه خورشید در فصلها و ماههای مختلف سال در ارتفاع خاصی از زمین قرار میگیرد و این مورد بر اندازههای سایهی اجسام تأثیرگذار است.
ویژگیهای منحصربهفرد برج طغرل
از دیگر ویژگیهای منحصربهفرد برج طغرل میتوان به انعکاس صدا در این سازه اشاره کرد. گفته میشود، مرکز این برج، مکانی مناسب برای سخنرانی بزرگان و شاهان بوده؛ چراکه با قرار گرفتن در نقطهی مرکزی برج طغرل، صدا پژواک پیدا میکند و اکوی صدای فرد کل برج و حتی محدودهی اطراف برج را نیز دربر میگیرد؛ گویی چندین بلندگو بهکاررفته است.
فضاهای خالی دورتادور دیوار داخلی برج طغرل که به شکل مربع است باعث این انعکاس صدا میشود و همانند بلندگو عمل میکند. این انعکاس صدا، هرچه از هستهی مرکزی برج دورتر شویم کمتر میشود.
البته این فضاهای خالی علاوه بر پژواک صدا، فایدههای دیگری نیز برای بنای برج طغرل دارد. این فضاهای خالی و کانالها باعث تهویهی هوا و جلوگیری از ایجاد بوی نامطبوع و یا نمزدگی و پوسیدگی برج طغرل میشوند.
برج طغرل بهعنوان رصدخانه نیز استفاده میشد و در بام برج طغرل، احتمالاً در گنبد آن، به مشاهدهی ستارهها و به عقیدهی آن روزگار اقبال مردمان میپرداختند. همچنین این بام برای دیدبانی راه ابریشم و حفظ امنیت شهر هم بهکار میرفت. برای رسیدن به بام برج طغرل پلکانی وجود داشت که گفته میشود در دوران حکومت قاجار از بین رفته است.
مرمت و بازسازی برج طغرل
برج طغرل تاکنون دو بار بهصورت جدی و عمده مرمت و بازسازیشده و این برج را از تخریب و از بین رفتن نجات داده تا یادگاری از گذشتگان این سرزمین برای نسلهای بعدی باشد.
در سال 1301 و در سیوپنجمین سالگرد پادشاهی ناصرالدینشاه قاجار به دستور وی و با پیگیری امینالسلطان صدراعظم وقت و بهدست ابوالحسن خان معمارباشی اولین مرمت صورت گرفت. باوجوداینکه برج طغرل از نابودی حتمی نجات یافت؛ ولی بسیاری از ظریفکاریها و تزئینات برج طغرل مثل کتیبهای که به زبان کوفی بر آن نوشتهشده بود از بین رفت.
بار دوم مرمت، بعد از انقلاب اسلامی و دورهای که برج طغرل به متروکهای تبدیلشده بود، انجام شد. برج طغرل در اوایل دههی هفتاد چندین بار بهطور جزئی مرمت میشد ولی در سال 1377 و به مدت دو سال، برج طغرل بهصورت جدی بازسازی شد.
اکنون بازسازیهای دورهای برج طغرل و گسترش محوطهی آن و ساخت بناهای دیگری مانند فرهنگسرا و کتابخانه در محوطهای به وسعت 2 هکتار، در دست شهرداری منطقه 20 تهران است.
لازم به ذکر است در بازسازی دوم و طی بازسازیهای بعدی مشخص شد که برج طغرل انحرافی 45 درجهای از خط عمود خود به سمت شرق دارد. بااینکه برج طغرل نیازمند مرمت دوباره و استحکام بخشیدن به این ساختمان تاریخی است؛ ولی متأسفانه در طی این سالها برخلاف انتظار، اقدامی جدی صورت نگرفته است.
علاوه بر آن، ترکها و شکافهایی در بدنهی برج طغرل میتوان دید که احتمالاً به دلیل لرزش ناشی از عبور مترو در زیرزمین باشد و میتواند برای این بنای تاریخی، برج طغرل، بسیار مضر و خطرناک باشد.
برج طغرل با وجود حوادث مختلف طبیعی و تخریبهای انسانی و با گذشت حدود 10 قرن هنوز پابرجاست و یادگاری از گذشتهی سرزمین برای آیندگان است و باید برای حفظ و نگهداری این میراث تاریخ کوشید.
ثبت برج طغرل در آثار ملی
برج طغرل در دیماه 1310 با شماره ثبت 147 در آثار ارزشمند ملی ثبت شد.
اطراف برج طغرل
برج طغرل در شهر تاریخی ری قرار دارد؛ لذا در این شهر میتوان جاذبههای تاریخی بسیاری یافت. یکی از مهمترین و معروفترین جاذبههای شهرری، حرم مطهر شاه عبدالعظیم حسنی است که در فاصلهی چنددقیقهای از برج طغرل قرار دارد و بسیاری برای زیارت به این شهر تاریخی، ری، سفر میکنند. حرم شاه عبدالعظیم علاوه بر زیارتگاهی مقدس از معماریهای چشمنواز نیز محسوب میشود. در حرم مطهر میتوان به بازار شهرری، معروف به بازارچهی حضرتی نیز سر زد و یادگاری از شهرری برای خود تهیه کرد.
درست روبهروی محوطه و برج طغرل، قبرستانی قدیمی به نام ابنبابویه نیز قرار دارد که از جاذبههای تاریخی و دیدنی شهرری بهحساب میآید و میتوان با چند دقیقه پیادهروی از برج طغرل به این آرامستان رسید.
در این گورستان مشاهیر و افراد بنام ایرانی که تأثیرات شگرفی بر تاریخ و فرهنگ این سرزمین داشتهاند، دفن هستند و بسیاری برای زیارت این اهل قبور به قبرستان ابنبابویه میروند.
قبرستان ابنبابویه
از افراد معروف مدفون در این آرامستان علاوه بر محمد ابنبابویه (شیخ صدوق، صدوق دوم، از عالمان بزرگ شیعه و همچنین از عالمان علم حدیثشناسی) میتوان به غلامرضا تختی (جهانپهلوان، کشتیگیر و قهرمان ایرانی)، حسین فاطمی (دکتر فاطمی، سیاستمدار، روزنامهنگار و وزیر امور خارجه ایران)، علیاکبر دهخدا (بنیانگذار لغتنامهی دهخدا، ادیب، لغتشناس، شاعر و سیاستمدار ایرانی)، محمدعلی فروغی دردشتی (ذکاءالملک، ادیب و سخنشناس، فیلسوف، سیاستمدار و دیپلمات، رئیس مجلس، وزیر و نخستوزیر ایران) و سید محمدرضا کردستانی (میرزاده عشقی، مدیر نشریهی قرن بیستم شاعر، روزنامهنگار و نویسندهی ایرانی) اشاره کرد.
در فاصلهی 12 کیلومتری از برج طغرل و گورستان ابنبابویه، روستایی تاریخی قرار دارد که قلعهنو نام دارد. آتشکدهای زیبا و تاریخی در این روستا قرار دارد که به آتشکدهی بهرام گور معروف است. برخی از تاریخدانان قدمت این آتشکده را به دوران حکومت هخامنشیان و برخی دیگر زمان آن را به دورهی حکومت سلسلهی ساسانیان اطلاق کردهاند.
از دیگر مکانهای دیدنی شهرری و در اطراف برج طغرل میتوان به چشمهعلی، آتشکدهی ری و دخمه گبر و دژ رشکان اشاره کرد که هرکدام پیشینهی تاریخی مهمی دارند. هرکدام بافاصلهی کمتر از یک ربع ساعت از برج طغرل قرارگرفتهاند و میتوان چندساعتی را برای گشتوگذار در ری، این شهر تاریخی و ارزشمند، صرف کرد و به بازدید جاذبههای تاریخی دیگر نیز سر زد.
موقعیت جغرافیایی و آدرس برج طغرل
این برج از جاذبههای تاریخی منتسب به دورهی سلجوقیان در منطقهی 20 استان تهران و در شهرری قرار دارد. این برج در قسمت شرقی گورستانی به نام ابنبابویه در این شهر واقعشده است و میتوان هنگام بازدید از این برج از گورستان تاریخی ابنبابویه نیز دیدن کرد. آدرس این برج به این شرح است: شهرری، بلوار ابنبابویه، خیابان تقی پور.
دسترسی به برج طغرل
برای رفتن به برج طغرل میتوان از وسایل حملونقل عمومی یا خودروی شخصی استفاده کرد. فقط کافی است خود را به شهرری برسانید.
دسترسی به برج طغرل با استفاده از مترو
برای رفتن به جاذبهی تاریخی برج طغرل با مترو، خود را به خط یک مترو (خط قرمز، تجریش کهریزک) برسانید و سپس در ایستگاه شهرری پیاده شوید. بعد از خروج از مترو میتوانید با استفاده از اتوبوس یا تاکسی به برج طغرل رفته و جلوی ورودی آن پیاده شوید.
دسترسی به برج طغرل با استفاده از خودرو شخصی
اگر قصد بازدید از برج طغرل با خودروی شخصی را دارید، کافی است از طریق بزرگراه امام علی به سمت شهرری بروید و بعد از خروج از بزرگراه از خروجی ابنبابویه وارد خیابان تقی پور شوید و در میانهی خیابان، برج طغرل را در سمت راست خواهید دید.
بازدید از برج طغرل
بازدید از برج طغرل همهروزه از ساعت 9 صبح تا 18 در نیمهی اول سال و تا 16 در نیمهی دوم سال امکانپذیر است. برای بازدید از برج طغرل باید ابتدا بلیت تهیه فرمایید. بازدید کامل و درک تمامی جنبههای برج طغرل حدوداً یک تا یک ساعت و نیم از شما زمان خواهد گرفت.