سنگ نگاره فتحعلی شاهکه با نام نقش برجسته چشمه علی شناخته می‌شود یک اثر تاریخی به جای مانده از دوران قاجار است. این سنگ نگاره در چشمه علی استان تهران واقع شده است. چشمه علی از توابع استان تهران می‌باشد که در شهر ری قرار دارد. کتیبه‌های فتحعلی شاه قاجار به دستور خود او در چشمه علی کنده کاری شده است. چشمه علی که نام یکی از چشمه‌های کوهی شهرستان ری است یک مکان تفریحی تاریخی به شمار می‌رود. شهرری و در کنار پارک چشمه علی و زیر باروی ری قرار دارد.
فتحعلی شاه زمان قبل از پادشاه شدن خود را در شیراز گذرانده بود و با دیدن سنگ نگاره‌های آن شهر علاقمند به کنده کاری و ایجاد سنگ نگاره در دل کوه شد. فتحعلی شاه سه نفر با نام‌های حجارباشی، معمارباشی و نقاش باشی را مسئول ساخت این سنگ نگاره نمود. در کنار این سنگ نگاره یک کتیبه دیگر نیز به دستور فتحعلی شاه در تنگه واشی فیروزکوه ایجاد شده است.
امروز نیز قصد داریم دوباره به شهر باستانی ری سفر کنیم تا با دیگر آثار تاریخی او آشنا شویم. ری یک شهر با قدمت بالاست که اثار تماشایی زیادی ازجمله برج طغرل، ابن بابویه، بی‌بی شهر بانو، چشمه علی، بارو، سنگ نگاره فتحعلی شاه و … دارد. برای آشنایی بیشتر با سنگ نگاره‌ها و نقش برجسته‌های چشمه علی ما را در این مقاله همراهی کنید.
تنگه واشی سنگ نگاره دیگری از فتحعلی شاه
بد نیست کمی هم در مورد سنگ نگاره فتحعلی شاه در تنگه واشی اطلاعاتی کسب کنیم. این سنگ نگاره یکی دیگر از نقش برجسته‌هایی است که به فرمان فتحعلی شاه در تنگه واشی نقش بسته است. تنگه واشی در 17 کیلومتری شهر فیروزکوه است که در حرکت از سمت تهران به دماوند 17 کیلومتر بعد از فیروزکوه، خروجی سمت چپ به سوی تنگه واشی مسیر آن است. مانند سنگ نگاره موجود در شهر ری، سنگ نگاره فتحعلی شاه نیز در کنار رودخانه قرار گرفته است.
یکی دره سنگی که از میان آن رودی زلال میگذرد حتما صحنه‌ای دلپذیر برای هر بیننده‌ای خواهد بود. تنگه واشی در نزدیکی تهران قرار دارد، هزاران نفر از ساکنین تهران و استان‌های همجوار در روزهای تابستانی به این ناحیه سفر می‌کنند. امکان سفر یک روزه به این مکان وجود دارد و شما می‌توانید یک روز از تعطیلات خود را برای بازدید از سنگ نگاره فتحعلی شاه و دره تنگه واشی اختصاص دهید.
علاوه بر طبیعت زیبا و سنگ نگاره فتحعلی شاه آثار تاریخی دیگری نیز در این محل می‌توان دید.
باروی ری اثر باستانی دیگر
باروی ری در دوره مادها ساخته و در دوره سلوکیان مرمت می‌شود. این بارو وظیفه حفاظت از شهر ری را در زمان‌های گذشته برعهده داشته است؛ اما امروزه چیزی از این بار روی قدیمی باقی نمانده است. این بارو در شهر ری و در کنار چشمه علی قرار دارد که مانند سنگ نگاره فتحعلی شاه یکی دیگر از اماکن باستانی، گردشگری تهران است. مساحت این بنا در ابتدا چهارصد و پنجاه هکتار بود است اما امروزه فقط 450 متر طول دارد.
دیوار اصلی با رو زمانی محفل برج‌های دیده بانی بود که در کوتاه‌ترین قسمت سه متر و در بلندترین بخش هشت متر ارتفاع دارد. این امر عظمت این سازه را به رخ می‌کشد. دره هرحال حفظ و نگهداری این بنا از وظایف هر انسانی است اگرچه دیگر نیازی به دیده بانی در این قسمت شهر نداریم اما یک اثر باستانی و تاریخی همواره ارزشمند خواهد ماند؛ حتی اگر کارایی خود را از دست داده باشد از حیث قدمت همواره دارای ارزش فزون یافته است.
بارو و سنگ نگاره، چشمه¬علی سه عضو تاریخی ری
این بارو احتمالا حدود شش هزار سال قدمت دارد که از چهارصد و پنجاه هکتار مساحت آن تنها سه کیلومتر باقی مانده است. این بنا در گذشته نقش مهمی در تامین امنیت شهر بازی می‌کرده است و نوعی کاربرد دفاعی در حکومت اشکانیان داشته است. در گذشته در اطراف بارو خندق‌هایی وجود داشت که هنگام خطر آن را پر از آب مینمودند. از آنجا که این مکان در کنار چشمه علی قرار داشته فراهم کردن آب کاری سختی نبوده است. این دیواره در بالای کتیبه فتحعلی شاه و در شمال چشمه علی ری قرار دارد.
جنس این بارو از چینه و خشت است. رابرت کر پورتر جهانگرد انگلیسی نقشه آن را ترسیم نموده است. این دژ در نزدیکی یک کارخانه گلیسیرین و سیمان در نزدیک قلعه قبری واقع است. این دوره در دوران‌های مختلف مورد مرمت واقع شده است؛ به ویژه در دوره آل بویه فخر الدوله ری باستان را تعمیر و مرمت نمود.
اگر روزی تصمیم به بازدید از سنگ نگاره فتحعلی شاه گرفتید بدون دیدن بارو ری راترک نگویید، چرا که این دو مکان نزدیک به یکدیگر قرار دارند.
نقش برجسته فتحعلی شاه و باروی ری به همراه چشمه علی منظره تاریخی زیبایی را ایجاد کرده‌اند که از دور نیز ابهت آنها به چشم می‌آید. این ناحیه نماد قدرت، هنر و سرزندگی و همچنین امنیت گذشتگانمان است. با بازدید از این آثار به نحوه کشورداری، دفاع و زندگی مردمان در گذشته پی خواهید برد. با اینکه این آثار بسیار ارزشمند هستند اما متاسفانه حفاظت خاصی از آنها صورت نمی‌گیرد.
بیوگرافی و زندگی نامه فتحعلی شاه
حال که حرف از آثار به جای مانده از فتحعلی شاه و کتیبه معروف او شده است، کمی هم به خواندن بیوگرافی این شاه می‌پردازیم. فتحعلی شاه برادرزاده آقا محمد خان قاجار موسس سلسله قاجار بود. از آنجایی که او فرزندی نداشت تا به عنوان جانشین برگزیند برادر زاده‌اش را نائب السلطنه انتخاب نمود تا بعد از او شاه ایران شود. فتحعلی شاه 37 سال بر تخت حکومت تکیه زد. در زمان حکومت او بخش‌های زیادی از قلمرو ایران جدا و به روسیه الحاق شد از این رو فتحعلی شاه را شاه لایقی خطاب نمی‌کنند.
فتحعلی شاه در سال 1150 هجری خورشیدی در دامغان زاده شد. پدرش حسینقلی خان جهانسوز فرماندار دولت زندیه در دامغان بود. در نبردی که بین محمدخان و برادرانش شکل گرفت محمدخان پیروز میدان شد و با مادر فتحعلی ازدواج نمود.
فتحعلی شاه دوبار ازدواج نمود که اولین همسر او بدرخانم و دومین همسرش آسیه خانم دولو نام داشت. ازدواج دوم او کاملا سیاسی و مطابق میل محمدخان قاجار انجام شد تا بین دو طایفه صلح ایجاد شود.
بعد از اینکه محمدخان قاجار به دست خدمتکاران خود به قتل رسید فتحعلی شاه در سال 1213 قمری تاج گذاری نمود.
شاید فتحعلی شاه را بتوان شاه نالایق با سیاستی نادرست خطاب کرد اما نمی‌توان علاقه او به هنر را کتمان نمود. یکی از شواهد موجود از هنر دوست بودن فتحعلی شاه قاجار وجود کتیبه و نقش برجسته فتحعلی شاه در شهر ری تهران است که بر دیواره‌های چشمه علی نقش بسته است.
سنگ نگاره فتحعلی شاه کجاست؟
سنگ نگاره فتحعلی شاه که در چشمه علی شهر ری قرار دارد یکی از نقش برجسته¬های مربوط به دوران قاجار است که از لحاظ هنری و تاریخی و همچنین توریستی و گردشگری برای شهر ری دارای اهمیت است. چشمه علی در شمال شهر ری تهران هر ساله افراد زیادی را به خود جلب می‌کند. فتحعلی شاه قاجار از آن دسته شاهان هنر دوستی بوده است که در عمر خود به ایجاد و خلق آثار هنری و تاریخی زیادی دست زده است به فرمان فتحعلی شاه چندین اثر تاریخی، زیارتی و هنری در شهرهای مختلف ایران به ویژه تهران ایجاد گردیده است که همگی امروزه جز آثار تاریخی و باستانی ایران به شمار می‌آیند. تعدادی از این آثار نیز در سال‌های مختلف به ثبت ملی رسیده‌اند.
سنگ نگاره فتحعلی شاه استان تهران که یک مکان تاریخی در محله صفائیه و بزرگراه شهید کریمی است به صورت شبانه روزی توریست به خود راه می‌دهد؛ و امکان بازدید از سنگ نگاره فتحعلی شاه در هر ساعتی امکان‌پذیر می‌باشد. سنگ نگاره تاریخی فتحعلی شاه در محله صفائیه نزدیک به مراکز مهمی مانند چشمه علی و آرامگاه جبار باغچه بان، بوستان چشمه علی و… قرار گرفته است.
در عین باستانی بودن تفریحی است!
یکی از مکان‌های تاریخی که در عین باستانی بودن گردشی و تفریحی هم بشمار می‌آید همین چشمه علی و سنگ نگاره فتحعلی شاه است. شما با رفتن به محله صفائیه می‌توانید در عین اینکه یک اثر باستانی را مشاهده می‌کنید به تفریح و گردش در کنار خانواده نیز بپردازید. ممکن است برای برخی افراد مکان‌های قدیمی و باستانی که ارزش زیادی هم دارند کسل‌کننده و حوصله سر بر به نظر برسد اما چشمه علی جایی است که نظر آنها را تغییر خواهد داد.
سنگ نگاره فتحعلی شاه در چشمه علی شهر ری یک مکان گردشگری زیباست که در پای این نقش برجسته آب و چشمه‌ای روان است. این چشمه زلال از کوه دماوند می‌آید که خود چشمه نیز از قدمت بالایی برخوردار است و جز مناطق باستانی تهران به شمار می‌رود.
اگر روزی روزگاری تصمیم گرفتید نقش برجسته فتحعلی شاه قاجار را از نزدیک تماشا کنید و در کنار چشمه علی ساعاتی بیاسایید کمی احتیاط به خرج دهید چراکه سنگ نگاره فتحعلی شاه فاقد حفاظ است و امکان ایجاد آسیب و حادثه وجود دارد.
قدمت سنگ نگاره و کتیبه فتحعلی شاه
شهر ری که در منطقه 20 تهران قرار دارد یک ناحیه با قدمت چندین ساله است. چشمه آب علی نیز مانند ابن بابویه، برج طغرل و دژ رشکان از آثار و نواحی باستانی آن به شمار می‌آید. قدمت چشمه علی به 8000 سال قبل باز می‌گردد؛ این درست زمانی است که نخستین انسان‌ها در کنار چشمه این دائمی گرد هم جمع آمدند. با اینکه قدمت چشمه علی به هشت هزار سال قبل می‌رسد اما کتیبه‌ای که متعلق به فتحعلی شاه قاجار می‌باشد و روی این کوه نقش گرفته تنها به 180 سال پیش باز می‌گردد. ابعاد نقش برجسته فتحعلی شاه 706 متر برآورد شده است که سه کتیبه حاوی صحنه‌های شکار فتحعلی شاه و عباس میرزا را روایت می‌کند. نقش برجسته فتحعلی شاه یکی از سه سنگ نگاره متعلق به عهد قاجار است. یکی از این سنگ نگاره‌ها در چشمه علی و دیگری در تونل وانادی قرار دارد.
عوامل طبیعی و محیطی اثر چندانی در تخریب کتیبه فتحعلی شاه نداشته‌اند اما متاسفانه انسان‌ها با نوشتن یادگاری با رنگ و اسپری سبب تخریب چشم گیر آن گشته‌اند. از وقتیکه سنگ نگاهره فتحعلی شاه به عنوان محلی برای تفریح و جذب گردشگر شناخته شد تعداد بازدید‌ها رو به فزونی گذاشت و در نتیجه آسیب بیشتری از جانب انسان‌ها به این اثر هنری وارد آمد.
سنگ نگاره فتحعلی شاه شهر ری مخدوش شد
متاسفانه جمله بالا تیتر یکی از روزنامه‌های کشور است. روزی در این سال رهگذران افرادی را مشاهده می‌کنند که به سمت سنگ نگاره فتحعلی شاه آمده‌اند و با اسپری ظاهر آن را تخریب نموده‌اند. گویی این اقدامات علیه میراث فرهنگی است که از سمت افرادی بی‌مسئولیت رخ می‌دهد. در گذشته نیز خبر خاک برداری در ابن بابویه خبرساز شده بود که میراث فرهنگی شهر ری جلو آن را گرفت.
در خبری دیگر می‌خوانیم که گویا افرادی با کمک اسپری مشکی رنگ مو سعی داشتند حروف انگلیسی روی سنگ نگاره فتحعلی شاه ترسیم کنند. قوطی رنگ نیز در محل سنگ نگاره فتحعلی شاه رها شده بود؛ با بازرسی کارشناسان متوجه می‌شوند که این رنگ شیمیایی نیست و خوشبختانه قابل پاک شدن است. تیمی برای پاکسازی این لکه‌ها مأمور می‌شود. با اینکه یک کانکس از مأمورین نیروی انتظامی در کنار این اثر باستانی وجود دارند اما باز هم نمی‌توان گفت احتمال تخریب توسط انسان وجود ندارد. از افراد خاطی شکایت به عمل آمده و تحت پیگرد قرار گرفته بودند اما گویا خبری از دستگیری آنها به گوش نمی‌رسد. متاسفانه چشمه علی دوربین نصب شده‌ای ندارد از این رو شناسایی مجرمین دشوار خواهد بود.
معاون میراث فرهنگی تهران اعلام نمود که کار پاکسازی رنگ از روی نقش برجسته فتحعلی شاه توسط گروه حفاظت و مرمت انجام شده است اما بعد از بازرسی با دوربین عمق نفوذ مواد را عمیق برآورد نموده‌اند که کار پاکسازی نهایی را دشوار می‌سازد.
برای حفظ و مرمت از اثر هنری و باستانی سنگ نگاره فتحعلی شاه تیمی گمارده شده‌اند تا راه‌های ممکن مانند نصب شیشه را بررسی کنند.
حکایت نقش بستن سنگ نگاره فتحعلی شاه
در سال 1210 شمسی بعد از جنگ‌های ایران و روس، شاه قاجار فتحعلی شاه که جانشین بنیان گذار قاجاریه نیز بود برای نشان دادن اقتدار خود تصمیم گرفت روی کوه نقش برجسته‌ای حکاکی کند. او این تصمیم را با توجه به روش ایران باستان الگو برداری نموده بود. فتحعلی شاه قبل از رسیدن به قدرت یعنی در زمان آقا محمد خان قاجار، درست زمانی که حاکم فارس بود نقش برجسته‌های تخت جمشید، نقش رستم، بیشاپور و… را دیده بود؛ به همین خاطر مانند نقش برجسته‌های ایرانیان باستان تصمیم گرفت در زمان حکومت خود سنگ نگاره‌هایی از او و یارانش حکاکی شود. زمانی که فتحعلی شاه به حکومت رسید به هنرهای تجسمی اهمیت زیادی داد مخصوصاً در دو مقوله نگارگری و سنگ نگاری توجه زیادی نشان می‌داد. از دوره قاجار هشت نقش برجسته به جای مانده است که هفت عدد از آنها به دستور فتحعلی شاه حکاکی شده‌اند.
ایجاد نقش برجسته روی کوه از تصویر شاهان و درباریان پس از اسلام بی‌سابقه بود. با دخول اسلام به ایران هر چیزی که مستعد پرستش بود مانند نقش و تمثال منع می‌شد اما فتحعلی شاه برای اولین بار دستور داد نقش شاه را در ابعاد وسیع به عنوان سنگ نگاره حکاکی نمایند. شهر ری که در کانون قرار داشت می‌توانست توجه زیادی را به خود جلب کند و وجود سنگ نگاره در این مکان توجه‌ها را بیشتر به آن جلب می‌نمود.
تصویر سنگ نگاره فتحعلی شاه در شهر ری
برای ایجاد سنگ نگاره فتحعلی شاه حجار باشی، معمارباشی و نقاش باشی را فراخواند. بعد از صاف کردن کوه نقش برجسته بزرگی بر روی آن حکاکی شد. در این سنگ نگاره فتحعلی شاه روی تختی در میان تصویر نشسته است و 16 پسر او در اطرافش جمع شده‌اند. اسامی افرادی که در نقش برجسته فتحعلی شاه وجود دارند عبارت‌اند از: نواب اشرف والا نایب‌السلطنه، نواب محمدتقی میرزا، نواب والا محمد ولی میرزا (والی خراسان)، نواب محمدظهیر میرزا، نواب اشرف والا بهمن میرزا، نواب شیخ علی میرزا، نواب حسینعلی میرزا، نواب حسن علی میرزا (والی تهران) نواب اماهوری میرزا، نواب اشرف والا (خسرو)، نواب حیدرقلی میرزا، نواب عبدالله میرزا، نواب کامران میرزا و نواب موچول میرزا.
در طرف دیگر نقش برجسته فتحعلی شاه با نشان فرمانروایی که شامل یک سایه بان و یک باز شکاری است حکاکی شده است.
نقش برجسته فتحعلی شاه به دور از توجه
این نقش برجسته آخرین نقش برجسته متعلق به دوره فتحعلی شاه است که امروزه در میان ضایعات و نخاله‌ها، روغن سوخته‌ها و ارزش ناشی از ماشین‌های سنگین گرفتار شده است.
نقش برجسته فتحعلی شاه بزرگترین نقش برجسته کشور به شمار می‌آید که 12 متر ارتفاع و 18 متر پهنا دارد.
در روی کتیبه فتحعلی شاه چندین بیت شعر به خط میرزا غلامرضا اصفهانی حک شده است که هر روز به نابودی کشیده می‌شود.
در اوایل انقلاب مسئولان کارخانه سیمان دست به تخریب 50 درصدی کتیبه فتحعلی شاه زدند و آن را تکه‌تکه نمودند. پس از مدتی نیز نمای سطحی اثر که شامل اشعار و دم شیر بود در ساختمان متروکه کارخانه سیمان ری پیدا شد.
اثر باستانی سنگ نگاره فتحعلی شاه بدون حفاظ است و بازدید از ان در تمام ساعات شبانه روز بدون پرداخت هزینه‌ای امکان‌پذیر است. در مجموعه چشمه علی امکاناتی مانند سرویس بهداشتی، نیمکت و زمین بازی برای کودکان تعبیه شده است.
این نقش برجسته دو کتیبه دارد
کتیبه اول شامل یک قصیده و ترکیب بند از عندلیب است که در سال 1210 خورشیدی نوشته شده است. کتیبه دوم یک سال بعد از یعنی در سال 1211 خورشیدی نوشته شد که شامل اشعاری از میرزا محمدتقی علی آبادی متخلص به صاحب دیوان است. مشابه این اشعار در سنگ نگاره تنگه واشی نیز درج شده است.