جاذبه های گردشگری دشت مغان

کشور ایران دارای جاذبه های طبیعی بسیار غنیست، در این مقاله به دشت مغان، یکی از زیباترین آن ها، می پردازیم. پس تا انتهای آن با ما همراه باشید: 
دشت مغان یا جلگه مغان یکی از مکان های دیدنی کشور ایران و جهموری آذربایجان به حساب می آید، این مکان تا اوایل دوران زمین شناسی کامل در زیر آب بوده و از نیمه دوم دوران سوم به بعد، در اثر کاهش تدریجی آب جلگه وسیع بین رود کر و ارس بوجود آمده است که بخشی از آن در ایران و بخش دیگر آن در جمهوری آذربایجان قرار دارد و در ایران به عنوان دشت همیشه سبز از آن یاد می شود؛ این صفت را بدلیل سرسبزی و خاک حاصلخیز به آن نسبت داده اند.
مغان از لحاظ تقسیمات کشوری، تا سال ۱۳۵۵ شمسی یکی از شهرستان های مشکین شهر محسوب می‌شد و در این سال از آن جدا شد و با سه شهر گرمی، بیله‌سوار و پارس‌آباد، به مرکزیت شهر گرمی، یک شهرستان مستقل را به وجود آوردند. 

جغرافیای دشت مغان

دشت مغان که در شمالی ترین قسمت استان اردبیل قرار دارد، از سمت شمال و شرق به جمهوری آذربایجان، از جنوب به شهرستان مشکین شهر و از غرب به ارسباران محدود شده است. دشت مغان را از لحاظ جغرافیایی می توان؛ به سه قسمت کوهستانی، جلگه ای و کوهپایه ای تقسیم کرد.

نواحی کوهستانی

ارتفاعات جنوب، جنوب غرب و غرب منطقه را شامل می‌گردد که با شیب بیش از۱۰درصد از ارتفاع حداقل ۱۰۰متر به سمت جنوب و غرب برمیزان ارتفاع افزوده شده وتا حدود۷۰۰متر می‌رسد. دهستان قشلاق غربی، قسمت‌های از بخش اصلاندوز، بخش مرکزی و دهستان قشلاق شمالی در این نواحی قراردارند.

نواحی جلگه‌ای

درشمال منطقه با شیب بسیار ملایم، کمتراز۵ درصد تا سواحل رود ارس گسترش دارد و به دلیل وجود خاک‌های آبرفتی دانه ریز و رسوبی و حاصلخیز تماماً زمین‌های عمده کشاورزی را تشکیل داده و از تراکم زیاد جمعیت برخوردار می‌باشد. این نواحی تا ارتفاع حداقل ۳۰متر از سطح دریا در منتهی‌الیه شمال شرق منطقه در دهستان ساوالان تداوم می‌یابد.

نواحی کوهپایه‌ای

به‌طور کلی زمین‌های کمتراز۱۰۰متر ارتفاع متصل به کوهستان تا نزدیک جلگه را می‌توان جزو این ناحیه به حساب آورد. شیب زمین در این نواحی حدود ۱ تا ۱۰ درصد می‌باشد، کلاً اراضی مساعد برای فعالیت‌های کشاورزی و دامپروری و سکونت انسانی محسوب می‌گردد.

روستاهای دشت مغان 

این دشت شامل شهرستان های اصلاندوز (آصلان دوز)، بیله سوار (بیله سووار)، مغانشهر (پارس آباد) و گرمی (گئرمی) می باشد و هر یک از آن شهرستان ها نیز، دارای روستاهای خوش آب و هوا و سرسبز بسیاری همچون: دوست کندی پارس آباد مغان، اولتان پارس آباد مغان، اسدکندی کورعباسلو اصلاندوز مغان، چونگونش گرمی مغان، مقصودلوی کور عباسلو اصلاندوز مغان، دمیرچی خرابسی بیله سوار مغان، بابک بیله سوار مغان و...هستند.

کشاورزی در دشت مغان

همانطور که در پیش از این خواندید، دشت مغان دارای خاک حاصلخیز، هوایی مناسب و بارانی کافیست، همچنین گذشتن رود ارس از آن باعث به وجود آمدن منطقه ای بسیار پر بار از لحاظ محصولات کشاورزی و دامی شده است.
محصولاتی همچون هلو،شلیل آلو،سیب، ،انار، تمشک، وخربزه،کلزا،کنجد،زیتون،برنج، ،باقالی، ،بادام زمینی، بادام، پسته، گردو، چغندرقند، حبوبات و بسیاری دیگر، که از محصولات این منطقه هستند و بدلیل خاک حاصلخیز آن، رشد بسیار خوبی دارند. مغان با توجه به وجود اراضی مستعد و چراگاه های مناسب بعنوان یکی از قطب های دامداری کشور شناخته شده و مقام اول تولیدات کشاورزی و دامی استان را نیز بخود اختصاص داده است.
فعالیت های دامداری توسط عشایر کوچ رو و روستائیان و نیز مجتمع های دامداری شرکت های سهامی کشت و صنعت مغان، پارس و چند واحد تولیدی خصوصی دیگر صورت می گیرد.

مردمان دشت مغان  

 مطابق آنچه در تاریخ آمده، از زمان‌های بسیار قدیم اقوامی در سرزمین مغان زندگی می کردند که ایرانیان به آن ها آذری یا آذربایجانی می گفتند و این کلمه را در زبان اروپایی قدیم مخصوصاً در یونانی،آذربایجانی و سرزمین آن‌ها را آذربایجان ثبت کرده‌اند. در زمان‌های بعد آذربایجان را شامل سرزمینی که در میان شروان و آذربایجان ایران بوده‌است می‌دانستند. کارشناسان درباره نام آن و چگونگی سکونت مردم آذری در آن نظرهایی دارند که در اینجا به دو مورد از مشهورترین آن ها می پردازیم:
حاج زین العابدین شیروانی نویسنده کتاب "بستان السیاحه” در مورد موقعیت منطقه مغان این گونه نوشته است که "بعضی او را به واو نویسند. ولایتی است مشهور و دیاریست مذکور، مشتمل است بر بلاد قدیم و نواحی عظیمه و مراتع دلکش و موضع بسیار خوش از اقلیم پنجم و هوایش خرم و 1محدود است از شمال به ولایت شیروان و از جنوب به ملک آذربایجان و از شرق به ارض تالش و از مغرب به گرجستان” . همچنین مرحوم سعید نفیسی نام قدیمی مغان را آموکان می‌داند، او در بخش معرفی سرزمین آذربایجان و مردم آن  می‌نویسد:"پای آذری در سرزمین آذربایجان در خلافت عثمان بن عفان (۳۵–۲۳ هجری) باز شد. پیش از این خاندانی از آذربایجان در این سرزمین پادشاهی داشتند. نام (مغان) قدمت چند صد ساله دارد." 
ساکنان قدیمی مغان، شامل 32 طایفه بودند که با شغل های عشایری روزگار میگذراندند و دشت مغان را بعنوان قشلاق خود قرار داده بودند. انسان‌های کوچ نشین، مهمان نواز، معصوم و سختکوش که در دامنه کوه‌ها و پهنه دشت‌ها روزگاری را به کوچ نشینی گذرانده اند و پس از سپری شدن قرن‌ها تبدیل به مردمانی خودکفا با فرهنگی اصیل شده اند و مثل کوه استوار خود را حفظ کرده اند. امروزه، مردم محلی و بومی منطقه به خصوص شاهسون ها، مغان را موغان می‌گویند.

مغان در گذر تاریخ

تابحال کارشناسان باستان شناسانی ، مطالعات بسیاری در زمینه تاریخ دشت مغان و قدمت سکونت انسان ها در آن جا انجام داده اند؛ برای مثال جرجانی صاحب تفسیر گازر، درباره ساکنان آن اینگونه می گویند که" اصحاب رس،  نخستین ساکنان مغان، ایشان گروهی بودند که صنوبر می پرستیدند و آن درخت را، شاه درخت می خواندند و آن را «یافث بن نوح» در کنار چشمه ای که برای نوح پس از طوفان گشودند، کاشته بود" و همچنین عزیز زاده در کتاب تاریخ دشت مغان خود اشاره می کند که "اوایل هزاره اول پیش از میلاد سه کانون نژادی در آذربایجان و سرزمینهای همجوار آن از جمله در دشت مغان می زیسته است که شامل طوایف آسیانی، مردم سامی نژاد و اقوام آریایی است." این نویسنده یادآور می شود که در دشت مغان قبایل کادوسیان، کاسپیان، میکها و آلبانها می زیستند که از لحاظ قومی دارای استقلال بوده و در مواقع بحرانی و یا تهاجم دولت های بزرگ همجوار، ناچار می شدند با دولت ها و قبایل مستقر در شمال غرب ایران متحد شوند.
این مطالعات و وجود اشیای تاریخی بسیار، که اکنون در موزه ‌های شهرهایی همچون تبریز و اردبیل و... موجود می‌باشند و مطابق نظر کارشناسان  مربوط به هزاران سال پیش است، همگی گواهی بر این مدعاست که دشت مغان دارای قدمت تاریخی بسیار بالایی می باشد. 

جاذبه های تاریخی و گردشگری دشت مغان

گورستان هایی با قدمت هزار سال

در پهنه دشت مغان همه جا، گورستان‌های وسیع و اغلب منسوب به هزاره اول قبل از میلاد وجود دارد که بیشتر آن‌ها بارها در معرض تجاوز و حفاری قاچاق قرار گرفته و می‌گیرد. در نزدیکی اصلاندوز، گورستان‌های قوش اوتران، قلی بیگلو، افجی، گدایلو و کرار کورعباسلو  مربوط به هزاره اول پیش از میلاد است. گورستان‌های باستانی در دامنه کوه‌ها و رودخانه‌ها، که آفتابگیر و رو به مشرق و طلوع آفتاب است انتخاب شده، زیرا آفتاب و آب در مذهب میتراییسم همان‌گونه که از اسم این منطقه برمی‌آید (مغان) جنبه تقدس دارد. گورستان ‌های مربوط به هزاره پیش از میلاد قلی بیگلو و قوش اوتران و سایر گورستان‌های مکشوفه و گورستان‌های عهد ساسانی )افجی) بدون استثنا دارای چنین مشخصاتی هستند. طرز تدفین به ‌واسطه آهکی بودن خاک که باعث از بین رفتن و پوسیدگی استخوان می‌شود، به‌طور کلی معلوم نشده، اما استخوان‌های کوچک کاسه سر و قلم پا نشان می‌دهد که جهت مردگان شرقی، غربی و سر و صورت روبروی آفتاب قرار داشته است.
همچنین منطقه مقصودلوی کورعباسلو، مدفن شهدای جنگ‌های ۱۰ ساله میان امپراطوری روسیه تزار و قشون دولت ممالک قاجار به فرماندهی ژنرال عباس میرزا است. 

تپه نادری

قرن ها پیش، نادر شاه افشار رجال و سران مملکتی را، برای آنکه شاه طهماسب صفوی را سرنگون و خود را جانشین وی نماید به مکانی در نقطه تلاقی رود ارس و دره رود، در بخش جنوب غربی اصلاندوز دشت مغان فرا خواند و پس از آن این مکان به تپه نادری شهرت یافت.

قلعه اولتان

در حاشیه رود ارس و در فاصله 500 متری روستای اولتان، قلعه ای ساخته شده در قرن دوازدهم به دست اشکانیان، با دیوارهای خشتی و خندقی عمیق قرار دارد، که کماکان از پس قرن ها با صلابت بر جای خود مستقر است.

قیز قلعه سی، (قلعه دختر) 

قلعه ای که سبک و نام بنا، قدمت آن را به دوران اشکانی و ساسانی منسوب می‌کند، همچنان از سالها پیش تاکنون پابرجا است؛ این قلعه در کنار رودخانه برزند در ۱۷ کیلومتری شمال گرمی مغان می باشد و بقایای آن حکایت از این دارند که روزگارانی دژی مستحکم بوده است. مصالح قیز قلعه سی از قلوه سنگ و ملات ساروج است و در حال حاضر از آن، دو دیوار ناقص و دو برج باقی مانده است.. قیز قلعه سی، یکی از قلعه های متعددی است که با نام قلعه دختر، در سرتاسر کشور شناخته می‌شوند. 

برج قارلوجا

برج سنگی قارلوجا که با نام برج قشلاق قارلوجا نیز شناخته می‌شود، در روستای قارلوجا (روستای قارلوجه)، در شهرستان کلیبر و در کنار رود خانه ارس قرار دارد. قدمت این بنا به قرن هفتم و هشتم هجری قمری بازمی‌گردد و در دوره صفویه، روی آن تعمیراتی انجام گرفته است. این برج کوتاه، با معماری ای خاص به صورت هشت ضلعی و با استفاده از سنگ‌ های تراش معمولی ساخته شده و سردابه زیر آن احتمالا مدفن یکی از بزرگان ایلخانان مغول است. ضلع‌های برج ۱.۷۵ متر طول دارند و از بلندای آن، پنج متر باقی‌مانده است. این اثر در تاریخ ۱ فروردین ۱۳۴۷، با شماره ثبت ۷۹۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. 

چشمه آب معدنی مازافا

پس از عبور از روستای مازافا و طی کردن دو کیلومتر راه به چشمه آب معدنی مازافا می رسیم، این چشمه علاوه بر طبیعت زیبا دارای خاصیت درمانی نیز می باشد. افراد زیادی سالانه با اعتقاد بر اینکه، آب این چشمه خاصیت درمان سنگ کلیه را دارد به آن جا سفر می کنند و گویا با خوردن آب این چشمه برای همیشه از سنگ کلیه راحت شده ‌اند.
از آثار تاریخی و جاذبه های طبیعی دیگر منطقه مغان می‌توان به تپه خرمن، پل تاریخی خمارلو مغان، دریاچه سد شهرک مغان، سواحل زیبای آراز چایی (رود ارس) و جنگل ‌های مغان اشاره کرد.

محیط زیست دشت مغان

این منطق دارای زیستگاه های خشکی و آبی بسیاری بوده و از تنوع اکوسیستمی خوبی برخوردار است که همواره میزبان مناسبی برای انواع پستانداران، پرندگان وحشی، آبزیان، دوزیستان و خزندگان می باشند برای مثال حدود 14% پستانداران ایران (22 گونه) در این منطقه شناسایی شده اند که یک گونه شاخص از آن ها یعنی آهوی مغان، به علت تبدیل مراتع به اراضی کشاورزی و تخریب زیستگاه، شکار بی رویه، حضور وسایل نقلیه از جمله موتورسیکلت و عوامل نامساعد اقلیمی از بین رفته است.
همچنین دشت مغان، یکی از بهترین زیستگاه های پرندگان مهاجر و آبزی می باشد که  از پرندگان مهاجر آبزی که سالیانه به آن جا مهاجرت می کنند، می توان به پلیکان پاخاکستری، غاز پیشانی سفید کوچک، عروس غاز و از پرندگان شاخص و بومی حمایت شده می توان به  دراج و قرقاول، اشاره کرد.

بهترین زمان سفر به دشت مغان

به دلیل آب و هوای کوهستانی و سردسیر این منطقه، بهترین زمان برای سفر به آن فصل تابستان، خصوصا تا پیش از شروع شهریور ماه می باشد.