بر اساس زیارت‌نامه موجود امامزاده صالح فرحزاد، از نوادگان امام چهارم، امام زین‌العابدین (علیه‌السلام) معرفی‌شده‌اند. البته نباید ایشان را با امامزاده صالح مدفون در تجریش اشتباه گرفت. اگرچه هر دو این امام زادگان تشابه اسمی دارند ولی نسب امامزاده صالح مدفون در تجریش به امام موسی کاظم (علیه‌السلام) می‌رسد، درحالی‌که نسب امامزاده صالح فرحزاد به امام سجاد (علیه‌السلام) می‌رسد.
مراجع تقلید شیعیان ازجمله آیت‌الله سیستانی امامزاده صالح فرحزاد را ازلحاظ اسناد و شجره‌نامه یکی از موثق‌ترین و معتبرترین امام زادگان مدفون در تهران معرفی کرده‌اند و آیت‌الله مرعشی نیز بر صحت سندیت امامزاده صالح فرحزاد تأکید داشته‌اند.
امامزاده صالح فرحزاد در کجا قرار دارد؟
امامزاده صالح در مکانی زیبا و خوش آب‌وهوا با پتانسیل گردشگری مذهبی واقع‌شده است. امامزاده صالح فرحزاد در شمال غربی شهر تهران و محله فرحزاد، در دامنه کوه‌های فرحزاد قرارگرفته است. در بخش جنوبی امامزاده صالح یک ایوان بلند با دو ستون چوبی قرار دارد که بر روی سنگ آن تاریخ بَنای این بقعه مبارک را سال ۹۸۶ هجری قمری ذکر کرده‌اند.
علاوه بر آن در حیاط امامزاده صالح، پنج تن از شهدای گمنام هشت سال دفاع مقدس دفن شده‌اند که می‌توانید علاوه بر زیارت امامزاده صالح فرحزاد، بر سر مزار این گوهرهای ارزشمند ایران اسلامی نیز لحظاتی را به دعا و نیایش بپردازید.
همچنین یکی از قبرستان‌های محلی نیز در کنار این مکان قرارگرفته که شامل امکانات رفاهی موردنیاز زائران محترم نیز هست.
ازآنجاکه بَنای امامزاده صالح فرحزاد جدیداً موردبازسازی و مرمت قرارگرفته و در سطح شهر تهران زیاد شناخته‌شده نیست، روزانه پذیرای تعداد کمی از زائرین محترم است.
خیابان امامزاده داوود در جنوب امامزاده صالح فرحزاد، خیابان ایثار در شرق آن و خیابان البرز ششم از ناحیه غرب به محل این امامزاده راه دارند. آستان مبارک از شرق، شمال و غرب با ساختمان‌های مسکونی بلند احاطه‌شده است. البته در دسترسی به مکان زیارت امامزاده صالح فرحزاد مشکل خاصی وجود ندارد و وسایل نقلیه به‌راحتی می‌توانند تا مقابل بقعه مبارکه رفت‌وآمد کنند.
مسیرهای دسترسی به صحن امامزاده صالح فرحزاد از خیابان امامزاده داود، بزرگراه یادگار امام، خیابان ایثار و چهار راه ایثار است. درگذشته، ده فرحزاد روستایی در شمال غربی دارالخلافۀ تهران بوده است. این روستا به دو بخش بالا ده و پایین ده تقسیم می‌شده است.
تاریخ احداث و بازسازی بقعه امامزاده صالح فرحزاد
تاریخ احداث بَنای اولیهٔ بقعه امامزاده صالح فرحزاد بر روی یک لوحه سنگ و در مکان بالای مرقد در داخل ضریح بر روی زمین نصب‌شده است و کتیبهٔ روی این لوح در پنج سطر به خط نستعلیق حکاکی گردیده است.
بنا بر آمار محلی، تقریباً تا سال ۱۳۴۸ یا ۱۳۴۹ هجری شمسی مکان امامزاده صالح فرحزاد مخروبه بوده است و مطابق منابع بقعه تنها شامل یک اتاق کاه‌گلی کوچک می‌شده است که محوطهٔ مربعی داخل آن کمتر از ۴٫۵ متر طول و ۴٫۵ متر عرض داشته است.
در حقیقت همان بازسازی اولیه بَنای بقعه امامزاده صالح فرحزاد در سال ۱۳۱۸ هجری شمسی به همت فرد خیری از اهالی تهران به نام ابوطالب دربان انجام‌گرفته است. دو لوحهٔ کاشی به‌جامانده از این تعمیر هنوز هم بر دیوار نصب هستند. بانی بازسازی آقای ابوطالب دربان، مرقد و اطراف آن را با کاشی‌های جدید پوشش می‌دهد.
در سال ۱۳۱۹ یا ۱۳۱۸ هجری شمسی نیز یک آب‌انبار جهت رفاه زائران امامزاده صالح فرحزاد در حیاط بقعه احداث می‌شود. اما در حال حاضر، اثری از آن آب‌انبار موجود نیست. محل ورودی بقعه امامزاده صالح فرحزاد از سمت جنوب، ایوانی بلند با دو ستون است که بر فضای سبز جنوبی صحن و کشت زارهای فرحزاد مشرف بوده است.
فضای اطراف امامزاده
قسمتی از فضای سبز امامزاده صالح فرحزاد نیز در قدیم به قبرستان عمومی روستا تبدیل‌شده بود که برای انجام امور مربوط به مراسم دفن و کفن مردگان، غسال‌خانه‌ای نیز در قسمت شمال شرقی آن قرار داشت. دورتادور صحن امامزاده صالح را هم دیوار کاه‌گلی احاطه کرده است.
بر اساس عکسی که از بَنای امامزاده صالح فرحزاد مربوط به سال‌های دههٔ ۱۳۳۰ موجود است، درگذشته ورودی صحن به شکل دری با طاق هلالی و در اطراف با دو طاق نمای آجری بوده است. چنان چه مشهور است، در حدود چهل سال قبل، ایوان ورودی سابق تبدیل به پیش فضای کنونی صحن مبارک امامزاده صالح فرحزاد شده است ولی گنبد خانه به شکل اولیهٔ خود باقی‌مانده و تغییری در آن رخ نداده است.
آدرس امامزاده صالح فرحزاد
ازآنجایی که بَنای امامزاده صالح فرحزاد بالاتر از سطح خیابان اصلی و در میان ساختمان‌های بلند واقع‌شده است از دور قابل‌مشاهده نیست. تک نشانه راهنمای زائران به سمت زیارتگاه یک تابلو سبزرنگ مستطیل شکلی به ابعاد تقریبی دو متر است که بر روی آن جمله «السلام علیک ایها الشخص الشریف الطاهر الکریم صالح بن علی بن حسن» نوشته‌شده است که در ابتدای جاده فرعی منتهی به صحن، در خیابان امامزاده صالح نصب گردیده است.
بقعه شریف امامزاده صالح فرحزاد دارای یک ورودی در ضلع جنوبی صحن است که فاقد چهارچوب است و افراد از آن ورودی مستقیماً وارد صحن می‌شوند.
طرح صحن امامزاده صالح فرحزاد
طرح فعلی صحن امامزاده صالح فرحزاد متشکل از گنبد خانه، پیش فضا در جنوب گنبد خانه و یک فضای جانبی به‌عنوان نمازخانه در شرق گنبد خانه و پیش فضا قرار دارد. علاوه بر این، یک باب مسجد در حال احداث است در ضلع شمال و غرب گنبد خانه که سفت‌کاری آن به اتمام رسیده است.
زائران پس از طی کردن راه فرعی آسفالته و با کمی شیب از طریق تعدادی پله وارد صحن مبارک امامزاده صالح فرحزاد می‌شوند. در گوشه و کنار صحن تعدادی صندلی آهنی به رنگ سبز، باغچه و درختان کوتاه و بلند وجود دارند. در نزدیکی پله‌های ورودی صحن امامزاده صالح فرحزاد قبر شش شهید گمنام روی سکویی با سنگ مرمر قرار دارد که تابلویی با متن گلزار شهدای گمنام دفاع مقدس نیز تعبیه‌شده است. مشخصات این شهیدان بزرگوار نیز شامل سن، نام عملیات و محل شهادت آنان درج‌شده است.
علاوه بر گنبد خانه و فضاهای اطراف آن، بَناهای دیگری نیز در بقعه امامزاده صالح فرحزاد وجود دارد که کاربردهای مختلفی دارند. در جوار صحن در ضلع شمالی یک آرامگاه خانوادگی و سرویس بهداشتی وجود دارد و در ضلع شرقی صحن مبارک امامزاده صالح فرحزاد انبار، دفتر امامزاده، آشپزخانه، آبدارخانه و یک آب‌خوری قرارگرفته است. همچنین کتیبهٔ سنگی سفیدی با محتوای زیارت‌نامۀ امامزاده صالح فرحزاد به خط نستعلیق در بالای سر در ورودی حرم قرار داده‌شده است.
آثار تاریخی و باستانی موجود در امامزاده صالح فرحزاد
بقعه امامزاده صالح فرحزاد بنایی چهار گوش با گنبد تک‌پوش آجری ساده است که خود یکی از آثار باستانی تهران قدیم است.
از کتیبه‌های دیگر قرارگرفته در صحن مبارک امامزاده صالح فرحزاد، متن دست‌نوشتۀ زیارت امام زادگان و در ادامهٔ آن تاریخچه‌ای از بقعه است که از کتاب آثار تاریخی طهران گرفته‌شده همراه با قاب سلطنتی که در زیر کتیبهٔ عمودی ضلع شرقی نصب گردیده است. علاوه بر این، در ضلع شمالی دو کتیبهٔ گچی، تزیین‌شده با نقوش اسلیمی، وجود دارد.
در وسط کتیبهٔ شرقی لفظ «الله جل‌جلاله» و در اطراف نام‌های مقدس خداوند مانند «النور، القادر، المقتدر، مالک و الملک» مکتوب گردیده است. در وسط کتیبهٔ غربی نوشته‌شده «الله جل‌جلاله» و در اطراف آن اسامی پنج تن آل عبا یعنی محمد (ص)، علی (ع)، فاطمه (س)، حسن و حسین (ع) نقش بسته است.
علاوه بر صحن مبارک امامزاده صالح فرحزاد، امام زادگان دیگری نیز در این منطقه مدفون هستند ازجمله امامزاده صالح، امامزاده ابوطالب، امامزاده داوود، امامزاده عمادالدین، امامزاده علاءالدین، امامزاده قاسم و عقیل که همگی از اولاد و نوادگان امام سجاد (ع) هستند.
علت قرارگیری امامزاده صالح در فرحزاد
دلیل اینکه این امام زادگان شریف و ازجمله امامزاده صالح فرحزاد نواحی کوهستانی را انتخاب کرده، در غارها پنهان می‌شدند و آنجا به عبادت می‌پرداخته‌اند، آن بوده که از ظلم و ستم حکام که دشمنان سرسخت اهل‌بیت (علیهم‌السلام) بوده‌اند، بگریزند. هرچند درنهایت به دلیل جوایزی که حاکمان برای شناسایی آنها می‌گذاشتند، توسط مردم شناسایی‌شده و شهید می‌شدند و مقبرهٔ ایشان بعدها توسط دوستداران اهل‌بیت بَنا می‌شده است.
بَنا به اظهارات آستان مقدس امامزاده صالح فرحزاد طرح تفصیلی جامع آستان امامزاده صالح (ع) در سال‌های اخیر در دست اجرا است و در فاز اول این طرح شبستان‌های داخلی توسعه داده خواهند شد و تعبیه تهویه مطبوع، گچ کاری، سنگ‌کاری و ساخت گنبد انجام خواهد گرفت و در فازهای بعدی درمانگاه، سالن اجتماعات چندمنظوره، صندوق قرض‌الحسنه و خیریه در دستور کار قرار دارد.
لازم به یادآوری است که همه ساخت‌وسازهای امامزاده صالح فرحزاد توسط نذورات مردمی و از محل اعتبارات اداره کل اوقاف و امور خیریه استان تهران تأمین می‌گردد.
مدیر فرهنگی آستان مقدس امامزاده صالح فرحزاد اعلام داشته است که در ماه‌های گذشته ضریح جدید امامزاده با هزینه‌ای معادل سی میلیون تومان ساخته و نصب‌شده است و ۱۷۰۰ متر آیینه‌کاری داخل صحن امامزاده انجام‌گرفته است.
مکان‌های تفریحی و گردشگری آستان امامزاده صالح فرحزاد
فرحزاد یکی از محله‌های خوش آب‌وهوای استان تهران است و به همین دلیل اکثر مردم تهران را در فصول مختلف به‌خصوص در فصل تابستان به این منطقه می‌کشاند.
در حال حاضر اکثر افرادی که در این محله کوهستانی و خوش آب‌وهوا سکونت دارند بیشتر افراد قدیمی محله هستند. جمعیت محله فرحزاد حدود ۲۰ هزار نفر است و زبان آنها ترکی، قزوینی و فارسی است. در محله فرحزاد رستوران‌ها و سفره‌خانه‌های سنتی و مدرن فراوانی وجود دارد.
در زمان‌های قدیم فرحزاد صرفاً یک روستا بوده است. مردم این روستا درگذشته به کشاورزی و دامداری مشغول بوده‌اند. در آن زمان فرحزاد تنها ۱۲۰۰ نفر جمعیت داشت. محصولاتی که درگذشته مردم این روستا تولید می‌کردند انواع غلات، یونجه و توت بوده است. در آن زمان مردم این روستا برای اینکه بتوانند به زیارت امامزاده صالح فرحزاد بروند باید از حیوانات چهارپا از قبیل قاطر و الاغ استفاده می‌کردند. بعضی از مردم روستا جهت کسب درآمد این حیوانات چهارپا را به زائرین امامزاده اجاره می‌دادند و در مقابل مبلغی را دریافت می‌کردند و از این طریق امرارمعاش می‌کرده‌اند.
آب‌وهوای بی‌نظیر محله فرحزاد از مهم‌ترین دلایل جذابیت‌های گردشگری آن است. آب‌وهوای خنک محله فرحزاد در کنار طبیعت بکر آن، هر گردشگری را به خود مجذوب می‌کند. لذت آب‌وهوای پاک محله فرحزاد در کنار درختان توت این منطقه چندین برابر می‌شود. به دلیل دسترسی آسان مردم تهران به محله امامزاده صالح فرحزاد، این محله می‌تواند گزینه خوبی جهت رهایی از آلودگی هوای پایتخت و مکان مناسبی برای گذراندن آخر هفته خانواده‌های تهرانی باشد. به‌خصوص برای خانواده‌های مذهبی که می‌توانند علاوه بر زیارت صحن مبارک امامزاده صالح فرحزاد از طبیعت زیبای این منطقه بهره ببرند.
پیشینه تاریخی این محله
در کتاب قدیمی معجم البلدان یاقوت حموی نام فرحزاد به‌صورت فرحزاد به معنی توشه باعظمت به دلیل وجود آب و آبادانی منحصربه‌فرد این منطقه آورده شده که بعدها به‌مرور به نام فرحزاد معرب شده و به شکل فرحزاد کنونی درآمده است.
در کتاب تاریخی منتقله الطالبیه نوشته آقای مهاجر آل ابوطالب قیدشده در حدود ۱۲۰۰ سال پیش و عصر غیبت صغری امام عصر (عج)، به تمام مناطقی که امام زادگان از ستم خلفای اموی و عباسی به آن مناطق مهاجرت کرده‌اند، اشاره‌شده است که محله فرحزاد تهران، محل تدفین امامزاده صالح فرحزاد یکی از آن مناطق است.
روستای تاریخی فرحزاد یکی از قصبات شهر باستانی ری بوده است. در این کتاب فرحزاد روستایی آباد با درختانی سر به فلک کشیده معرفی‌شده است، که اگر در آن زمان یک عمر ۳۰۰ ساله هم برای فرحزاد در نظر بگیریم، با احتساب زمان تألیف کتاب یعنی حدود ۱۲۰۰ سال قبل، به عدد ۱۵۰۰ سال خواهیم رسید که عمر تقریبی شکل‌گیری روستای فرحزاد بر طبق اسناد و مدارک امروزی می‌باشد.
اما بر طبق گفته‌های محلی و نقل‌قول‌های سینه‌به‌سینه از نسل‌های دور تا به امروز این محله اظهاراتی دارد نسبت به اینکه دره فرحزاد و به‌موازات غربی آن یعنی دره کن و سولقان تفرجگاه و شکارگاه شاهزادگان ساسانی نظیر کی قباد و کیخسرو ساسانی نیز بوده است. شاهد این مدعا نام روستای کیگا در شمال غرب فرحزاد می‌باشد که نام خود را از کی قباد اقتباس کرده و نام کیگا درواقع از نام کیقباد گرفته‌شده است. این مسئله تاریخی فراتر از ۱۵۰۰ سال قبل را اثبات می‌کند و بلکه قدمت این آستان را نزدیک به ۲۰۰۰ سال پیش عقب می‌برد.
ازنقطه‌نظر جغرافیایی نیز درگذشته فرحزاد از میان ۵۷ پارچه آبادی قصران بالا یا شمیران کنونی یکی از بزرگ‌ترین آبادی‌ها بوده است که همزمان دارای سه اقلیم کوهستانی، تپه‌ماهور و دشت یا صحرا بوده است.
تپه فرحزاد
وسعت فرحزاد یا همین منطقه امامزاده صالح فرحزاد کنونی به‌عنوان یک روستا تا حدی بوده است که از شمال به رشته‌کوه‌های البرز، کیگا و شهرستانک و از محدوده جنوب به روستای خوردین و طرشت، از غرب به نواحی مرادآباد، پونک و حصارک و از شرق به زمین‌های ده ونک، اوین و درکه محدود می‌شده است.
لهجه‌ای که مردمان ناحیه امامزاده صالح فرحزاد درگذشته با آن صحبت می‌کرده‌اند همان لهجه شمیرانی و کوهپایه‌ای مناطق شمیران بوده است.
خود لهجه شمیرانی یا لهجه مردمان فرحزاد نیز دارای سه گونه مختلف است:
1. لهجه کنی که مردمان کن و روستاهای اطراف با آن سخن می‌گویند.
2. لهجه فرحزادی که مردم مناطق فرحزاد، ناحیه امامزاده صالح فرحزاد، پونک، درکه، اوین و ده ونک با آن صحبت می‌کنند.
3. لهجه شمرانی که روستاهای شرق شمیران با آن تکلم می‌کنند.
مسیرهای مهاجرت و رفت‌وآمد محله امامزاده صالح فرحزاد از دشت ری به شمال ایران، از دره کن، دره چالوس و دره فرحزاد بوده که به علت کوتاهی مسیر فرحزاد به طبرستان، اغلب این مسیر برای رفت‌وآمد انتخاب می‌شده است.
از بین سادات علوی که از این مسیر رفت‌وآمد کرده‌اند، بقعه متبرک امامزاده داوود و امامزاده صالح فرحزاد ، در این محله واقع‌شده است. امامزاده در زمان مهاجرت در مسیر فرحزاد و نزدیکی همان محل امامزاده صالح فرحزاد به شهادت رسیده‌اند و مقبره آنها، به زیارت گاه مردم تبدیل‌شده است.
روستای فرحزاد یا همان محله امامزاده صالح فرحزاد نام خود را به دره و رودخانه مجاور خود هم بخشیده است.
همچنین سابقه بَنای دو امامزاده داوود و امامزاده صالح فرحزاد که در کنار ده قرار دارد به عهد صفوی برمی‌گردد. در اسناد قدیمی نام ده فرحزاد به‌صورت‌های فره‌زاد، فرزاد و فرحزاد آمده است که در سال‌های اخیر بیشتر به‌صورت فرحزاد درآمده است.
فرحزاد کجاست؟
روستای فرحزاد به دلیل استقرار در مسیر امامزاده داود موردعلاقه و توجه زائران فراوان این امامزاده بوده است، به‌طوری‌که مسیر اصلی که از حاشیه روستا می‌گذشته به جاده امامزاده داود معروف بوده است.
بدین ترتیب وجود زیارتگاه‌های قدیمی امامزاده داود و امامزاده صالح فرحزاد در ارتفاعات باشکوه دره فرحزاد و مسیر زیبای قدیمی جاده امامزاده داود، یکی از جاذبه‌های سیاحتی و زیارتی مردمان تهران قدیم بوده است. این ویژگی، ده فرحزاد، محل دفن امامزاده صالح فرحزاد و مسیر آن را به یکی از تفریح گاه‌های عمده عامه مردم تهران قدیم و کسانی که دسترسی آسان به مراکز ییلاقی اعیان‌نشین نداشتند، تبدیل کرده بود.
کانون اولیه فرحزاد از اطراف خیابان امامزاده داود شکل یافته و محدوده اطراف حسینیه فرحزاد و مسجد امام امروزی را نیز در بر می‌گیرد.
پیش از سلسله قاجار، ساکنان بومی منطقه امامزاده صالح فرحزاد ، مالک و اداره‌کنندگان اراضی این منطقه بودند. اما بعد از سلطنت قاجاریه و انتخاب تهران به‌عنوان پایتخت، شاهزادگان قاجار تملک روستاهای این ناحیه را به خود اختصاص دادند و اداره آن به‌صورت ارباب‌ورعیتی درآمد. در سال ۱۳۴۱ و با قانون اصلاحات اراضی، قرار بود که ۴ دانگ از زمین‌های فرحزاد و منطقه امامزاده صالح فرحزاد به نام اهالی آن سند بخورد اما این اتفاق در آن زمان رخ نداد و باعث ایجاد چالش‌های اسناد مالکیتی فرحزاد از دیرباز تا همین اکنون شده است.
دیگر جاذبه‌های گردشگری و توریستی محله امامزاده صالح فرحزاد
یکی دیگر از جذابیت‌های گردشگری و دیدنی که در محله فرحزاد تهران و در اطراف امامزاده صالح فرحزاد وجود دارد رودخانه فرحزاد است. این رودخانه که بسیار باصفا و زیبا و دیدنی است از بزرگراه همت شرق عبور می‌کند و به رود کن می‌ریزد. افرادی زیادی در مسیر زیارت امامزاده صالح فرحزاد به این رودخانه می‌آیند، در کنار آن چندساعتی می‌نشینند و از صدای طبیعی رودخانه و طبیعت سرسبز و بکر اطراف آن در یک منطقه کوهستانی لذت می‌برند.
همچنین پارک نهج‌البلاغه یکی از پارک‌های بزرگ و وسیع تهران است که واقع در دره فرحزاد و نزدیک به محله امامزاده صالح فرحزاد است. در این پارک انواع وسایل بازی متنوع برای سرگرمی کودکان شما وجود دارد.
پارک ژوراسیک نیز یکی معروف‌ترین پارک‌هایی است که در تهران وجود دارد. این پارک که در منطقه فرحزاد تهران و نزدیکی امامزاده صالح فرحزاد قرار دارد شامل انواع بازی‌های مهیج و جذاب و هیجان‌انگیز برای کودکان و بزرگ‌سالان می‌باشد. به همین دلیل بازدید از این پارک برای هر بیننده‌ای جالب خواهد بود. بَنا بر این پیشنهاد می‌کنیم که اگر شما هم قصد سفر زیارتی به امامزاده صالح فرحزاد را دارید، به این پارک جذاب و دیدنی هم سر بزنید.
رستوران‌های محله فرحزاد تهران و منطقه امامزاده صالح فرحزاد و همچنین انواع سفره‌خانه‌های سنتی این محله همواره یکی از محبوب‌ترین و پرطرفدارترین مکان‌ها برای صرف یک وعده غذایی بوده‌اند. شما نیز می‌توانید علاوه بر زیارت امامزاده صالح فرحزاد تجربه یک وعده غذایی لذیذ را در کنار خانواده و همراه با آب‌وهوای ناب این منطقه گوارای وجود نمایید.
