در پاسخ به سوال آرامستان ظهیرالدوله کجاست؟ باید گفت این قبرستان در منطقه شمال تهران و مابین امامزاده قاسم و تجریش قرار دارد. آرامستان ظهیرالدوله، قبرستانی کوچک است که محل دفن عده زیادی از هنرمندان، شاعران و چهره‌های تاریخی و افراد سرشناس ایرانی است.
نام این قبرستان به خاطر وجود قبر علی‌خان ظهیرالدوله در این گورستان قدیمی بر آن نهاده شده است. ازجمله دیگر سرشناسان ایرانی آرامستان ظهیرالدوله می‌توان به ملک‌الشعرای بهار و فروغ فرخزاد اشاره کرد. سر زدن به اهل قبور در آرامستان ظهیرالدوله علاوه بر یادآوری درگذشتگان و تأثیر آن بر زندگی انسان، یاد علم و ادب و سیاست در دوران معاصر را برایمان زنده می‌کند.
ظهیرالدوله که بود؟
ظهیرالدوله پایه‌گذار نمایش و ارکستر ملی ایران بود. او “میرزاعلی خان دولوی قاجار” نام داشت و ملقب به ظهیرالدوله بود. وی فرزند محمدناصر خان از وزرای ناصرالدین شاه بود که در سال ۱۲۸۱ در جمال‌آباد شیراز چشم به جهان گشود. میرزاعلی خان در سن ۱۶ سالگی با دختر ناصرالدین‌شاه ازدواج کرد و در سال ۱۳۰۴ به سمت وزیر تشریفات خاصه منصوب شد و راه پدر را در دوران حکومت قاجار ادامه داد. در این زمان پدر او در قید حیات نبود.
لازم به ذکر است که با تلاش ظهیرالدوله بود که اولین کنسرت در ایران اجرا شد. در این راه، پدر ابوالحسن خان صبا و پدر رهی معیری نیز او را همراهی کردند. این کنسرت در باغ خانقاه یا همان خانه‌ی ظهیرالدوله و در سال ۱۲۸۸ اجرا شد. ظهیرالدوله در باغ خود و با مدیریت درویش خان جشن‌ها، نمایش‌ها و کنسرت‌هایی عمدتاً برای انجمن اخوت برپا می‌کرد. در سال ۱۳۹۵ بازسازی اولین کنسرت ایران به کارگردانی آزاده اخلاقی در کاخ گلستان، توسط هنرمندان جدید در جایگاه هنرمندان قدیم اجرا شد.
خانه ظهیرالدوله همواره در خدمت انجمن اخوت بود. انجمن اخوت در سال ۱۳۱۷ به همت ظهیرالدوله تأسیس شد. تعداد اعضاء این انجمن در ابتدا ۱۱۰ نفر بود و هدف انجمن مبارزه با خرافه‌پرستی و استبداد عنوان شد. ظاهراً و به گفته‌ی مهدی مرسل‌وند آشنایی ظهیرالدوله با صفی علیشاه درویش، عطف زندگی ظهیرالدوله بوده است. بعدازاین آشنایی دیری نپایید تا ظهیرالدوله به مریدان صفی علیشاه پیوست؛ به‌طوری‌که پس از درگذشت صفی علیشاه در سال ۱۳۱۶ جانشین وی شد و لقب صفی علیشاه گرفت.
در دوران محمدعلی شاه قاجار که به استبداد صغیر معروف است؛ بعد از به توپ بسته شدن مجلس توسط لیاخوف روسی و به دستور شاه، خانه و خانواده ظهیرالدوله نیز ویران و غارت شد. جرم او همکاری با مشروطه خواهان بود. خانه‌ی وی که مکانی در نزدیکی امامزاده قاسم شمیران بود توسط ظهیرالدوله وقف خانقاه و انجمن اخوت شده بود. درویش رضا، آخرین فرد از انجمن اخوت بود که پس از سیل سال ۱۳۶۶ براثر سکته چشم از جهان فروبست و نام این انجمن برای همیشه خاموش شد.
تاریخچه آرامستان ظهیرالدوله
علی‌خان ظهیرالدوله در ۲۴ ذی‌القعده سال ۱۳۰۳ شمسی در پی یک سکته قلبی در جعفرآباد شمیران در میانه باغ خود از دنیا رفت. او را در یک قبرستان عمومی نزدیک خانه‌ی وی دفن کردند. این قبرستان که بین تجریش و امامزاده قاسم قرار داشت از دیرباز یک قبرستان کهنه و قدیمی بود؛ اما پس‌ازآن که در زمان حیات او خانقاه ظهیرالدوله به این قبرستان منتقل شد، مریدانش قبرستان قدیمی را خانقاه خود می‌دانستند ولی پس از دفن وی، آنجا را آرامستان ظهیرالدوله نامیدند.
پس از دفن او، انجمن اخوت این قبرستان عمومی را محصور کرد. ظهیرالدوله به‌وسیله مولوی رشتی تغسیل شد و زیر درختی که ظهیرالدوله در زمان حیاتش اغلب در سایه آن می‌نشست و به درخت داغداغان معروف بود، دفن شد.
پس از خاک‌سپاری ظهیرالدوله در این قبرستان، کم‌کم و به‌مرور بسیاری از هنرمندان، دانشمندان و سیاستمداران طبق وصیت خود در آرامستان ظهیرالدوله دفن شدند. علت آن بود که شخصیت ظهیرالدوله محبوب طبقات مختلف اجتماعی بود؛ به‌طوری‌که قیمت قبور آرامستان ظهیرالدوله بالا رفت اما از سال ۱۳۴۰ به بعد، اجازه دفن در این آرامستان محدود شد و از آن زمان تا سال ۱۳۵۶ فقط با اجازه‌نامه خاص تدفین در آرامستان ظهیرالدوله ممکن بود.
اولین‌ها و آخرین‌ها در آرامستان ظهیر الدوله
اولین هنرمندانی که بعد از فوت و دفن ظهیرالدوله در این آرامستان به خاک سپرده شدند، ایرج میرزا در سال ۱۳۰۴ و درویش خان در سال ۱۳۰۵ بودند. همچنین آخرین فردی که در سال ۱۳۵۶ در آرامستان ظهیرالدوله دفن شد فروغ خواجه‌نوری، ملقب به همایون‌فر، ندیمه اشرف پهلوی و از خاندان بزرگ خواجه‌نوری بود که طی حمله‌ی تروریستی به ماشین اشرف پهلوی در موناکو کشته شد.
آرامستان ظهیرالدوله پس از فوت او
درویش رضا که آخرین بازمانده انجمن اخوت بود در سال ۱۳۶۶ در آرامستان ظهیرالدوله دفن شد و ازآن‌پس، این قبرستان توسط همسر و پسر او اداره شد. ظاهراً تا سال‌ها پیش در آرامستان ظهیرالدوله مراسم‌های خاصی اجرا می‌شد که ساکنین قدیمی این محله با آن آشنایی کامل دارند. اما امروزه تبدیل به قبرستانی خلوت شده است که نه‌تنها مراسم خاص محلی در آن اجرا نمی‌شود؛ بلکه فقط در ساعاتی مشخص می‌توان از آرامستان ظهیرالدوله بازدید کرد و تجدید خاطراتی با اهالی هنر و ادب نمود و برای روحشان طلب آرامش کرد.
در باغ آرامستان ظهیرالدوله یک بخش دیگر هم به‌مرور شکل گرفت که ابوالحسن صبا در آن مدفون است. این قسمت به دلیل دور بودن از سایر قبور افراد مشهور، معمولاً بسته بوده و رفت‌وآمد به آن محدودشده است. خوب است بدانیم خیلی‌ها گورستان ظهیرالدوله را به گورستان پرلاشز فرانسه، یکی از قبرستان‌های معروف و تاریخی جهان شباهت داده‌اند.
گورستان پرلاشز نخستین قبرستان شهر پاریس و پربازدید‌ترین گورستان جهان است که سالانه بیش از سه میلیون نفر از آن بازدید می‌کنند. این قبرستان نیز مدفن مشاهیر بزرگ تاریخ جهان و برخی چهره‌های سرشناس ایرانی است که می‌توان به صادق هدایت (نویسنده)، عیسی بهادری (نقاش و طراح)، غلامعلی اویسی (ارتشبد دوران شاهنشاهی)، منیر وکیلی (خواننده اپرا) و … اشاره کرد.
آرامستان ظهیرالدوله می‌تواند با یک مدیریت صحیح، در درجه‌ی اول از این گورستان محافظت، و قبرها، درختان و اتاق‌های آن ترمیم و بازسازی شوند تا همانند گورستان پرلاشز به جاذبه‌ای تاریخی تبدیل‌شده و یک محل فرهنگی اصیل برای اهالی هنر ایران و ایران دوستان بدل شود.
وضعیت کنونی آرامستان ظهیرالدوله
آرامستان ظهیرالدوله در سال ۱۳۷۷ به‌عنوان یک اثر ملی با شماره ۲۰۰۱ توسط سازمان میراث فرهنگی به ثبت رسید. وسعت آرامستان ظهیرالدوله به ۴۳۰۰ متر می‌رسد. محوطه‌ی آرامستان ظهیرالدوله مانند سایر مناطق شمیرانات پوشیده از درخت‌های سرسبز و برافراشته و هوایی معتدل رو به خنکی است. اگر در بهار به این باغ سر بزنید؛ درختان سرسبز و درهم‌تنیده‌ی آن خودنمایی می‌کند و اگر در پاییز به آرامستان ظهیرالدوله بیاید؛ می‌بینید که برگ‌های چنار سراسر زمین را پوشانده است.
این آرامستان حدوداً ۴۰۰ قبر را در خود جای‌داده است. این درگذشتگان از مشاهیر و بزرگ‌زادگان، نویسندگان و شاعران تا افراد عادی هستند. البته به خاطر قدیمی بودن و عدم محافظت صحیح و رسیدگی به قبور آرامستان ظهیرالدوله، اکثر سنگ‌قبرها فرسوده و در حال تخریب به چشم می‌آیند. ظاهراً از سال ۱۳۶۶ تاکنون متولی آرامستان ظهیرالدوله همسر درویش رضا است که اکنون دیگر، خانمی مسن است و اداره‌ی این گورستان رفته‌رفته برایش دشوار می‌شود.
چه کسانی در آرامستان ظهیر الدوله دفن شده اند؟
– ملک الشعرای بهار
محمدتقی بهار ملقب به ملک‌الشعرای بهار شاعر و نویسنده و سیاستمدار ایرانی در این باغ خانه‌ی ابدی دارد. قبری بزرگ و کشیده در گوشه‌ای از این باغ و زیر یک طاق بلند مزین به نام و بیتی از اشعار وی، از سال ۱۳۳۰ مدفن این شاعر پرآوازه است.
– لقمان الدوله
در قسمت بالاتر از قبر ملک‌الشعرای بهار، آرامگاه دکتر محمدحسین لقمان معروف به لقمان الدوله و معین‌الاطبا، پزشک معروف و خبره‌ی ایرانی است. وی که مدرسه‌ی طب را در سال ۱۲۹۷ تأسیس کرد و اولین رئیس دانشکده‌ی پزشکی دانشگاه تهران بود با قبری ایستاده و زیبا در مقبره‌ی خانوادگی این قبرستان مسکن اخروی گزیده است.
– رهی معیری – سرهنگ حسنعلی معیری
در ادامه‌ی همین مسیر آرامگاه تعدادی از شاعران و بزرگان ادب ایران است که می‌توان به آرامگاهی شیشه‌ای با سقفی کاشی‌کاری شده و ستون‌های موج‌دار فیروزه‌ای اشاره کرد که دو قبر را در دل خود جای‌داده است. یکی قبر رهی معیری شاعر و غزل‌سرای معاصر و دیگری قبر سرهنگ حسنعلی معیری. این آرامگاه زیبا و فیروزه‌ای در گورستان ظهیرالدوله بسیار جالب‌توجه است.
– نوازندگان آرمیده در این آرامستان
نوازندگان و موسیقی‌دانان بسیاری در این گورستان آرمیده‌اند؛ که می‌توان به حسین یاحقی نوازنده‌ی ایرانی ویولون، کمانچه و رهبر ارکست اشاره کرد. همچنین رضا محجوبی نوازنده‌ی ویولون و آهنگساز ایرانی از خانواده‌ی هنری محجوبی که پدر نی و مادر او پیانو می‌نواختند، بود و در سال ۱۳۳۳ درگذشت و در این قبرستان دفن شده است.
مرتضی محجوبی برادر رضا نیز در این قبرستان آرمیده که قبر وی با پیانویی بالای آن و به کلمه‌ی “افسوس” مزین شده است. داریوش رفیعی خواننده “شب انتظار، گلناز و زهره” نیز در سال ۱۳۳۷ در این قبرستان دفن شد. آهنگساز “با بهار دل‌نشین” و “ای ایران” یعنی روح‌الله خالقی نیز میان حصاری فلزی در گوشه‌ای از قبرستان مسکن ابدی دارد.
– ایرج میرزا
در قسمتی دیگر زیر یک درخت سرسبز سنگ‌قبری بزرگ و چند گوشه با نام ایرج میرزا و اشعار وی درباره‌ی مرگ خودنمایی می‌کند. ایرج میرزا شاعر طنزپرداز ایرانی ملقب به “جلال‌الممالک” و “فخرالشعرا” در سال ۱۳۰۴ به دنبال سکته‌ی قلبی درگذشت.
سایر افراد آرمیده در آرامستان ظهیر الدوله
از دیگر افراد مشهور آرمیده در این باغ می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
• به حبیب‌الله سپه‌سالاری معروف به مشیر همایون، نوازنده و نگارنده‌ی اولین نت پیانو در ایران
• حسین ترانی نوازنده‌ی ماهر تنبک و موسیقیدان ایرانی
• نورعلی خان برومند از اساتید موسیقی و آواز و نوازنده‌ی تار، سه‌تار، سنتور و تنبک
• ابوالحسن صبا از اساتید به نام ایرانی و موسیقیدان، آهنگساز و نوازنده (که اطلاعاتی از مکان آرامگاه ابدی وی در دست نیست)
• سید حسن تقی‌زاده از رهبران جنبش مشروطه و رئیس مجلس سنا
• حبیب سماعی پدر سنتورنوازی معاصر ایران
• غلام‌رضا رشید یاسِمی گوران نویسنده، مورخ، مترجم و شاعر کُرد
• حسین مسرور نویسنده، مترجم و شاعر اصفهانی
بانوان این گورستان
در رأس همه‌ی بانوان مدفون در این قبرستان، همسر و فرزندان ظهیرالدوله هستند که در این باغ آرمیده‌اند. همسر علی‌خان قاجار دولو و دختر ناصرالدین‌شاه با نام فروغ الدوله و سه دختر علی‌خان با نام‌های عزیزالملوک (قمرتاج)، فروغ‌الملوک و ملک‌الملوک در قسمتی از این گورستان آرمیده‌اند.
در وسط باغ، خانه‌ی ابدی بانو قمرالملوک وزیری است. قمرالملوک وزیری اولین بانوی خواننده‌ی ایرانی است که صدایش ضبط و برای آیندگان به یادگار ماند. وی خواننده‌ی محبوب اشعار سنتی بود که در سال ۱۳۳۸ چشم از جهان فروبست و به درگذشتگان ظهیرالدوله پیوست. روی سنگ‌قبر ساده‌ی قمرالملوک بیتی از شعری که توسط خودش خوانده‌شده بود نوشته‌شده است:
آتشی در سینه دارم جاودانی/ عمر من مرگیست نامش زندگانی
رحمتی کن کز غمت جان می‌سپارم/ بیش از این من طاقت هجران ندارم
قبر فروغ فرخ زاد
فروغ فرخزاد از نویسندگان، شاعران و فعالان حوزه‌ی فمینیست ایران نیز در این جمع حضور دارد. وی در بهمن‌ماه سال ۱۳۴۵ طی واژگونی خودرو درگذشت و پس از تغسیل در امامزاده اسماعیل با حضور خانواده، دوستان و هنرمندان بزرگی همچون جلال آل احمد، صادق چوبک، مهدی اخوان ثالث، هوشنگ ابتهاج، سیاوش کسرایی، بهرام بیضایی و دیگر هنرمندان و نویسندگان معاصر در آرامگاه ظهیرالدوله به خاک سپرده شد. شعرهای فروغ جایگاه ویژه‌ای در زبان‌های مختلف پیدا کردند. روی سنگ‌قبر مرمر این بانوی هنرمند شعری معروف و زیبای خودش نوشته‌شده است: اگر به خانه من آمدی/ برای من ای مهربان/ چراغ بیاور/ و یک دریچه/ که از آن به ازدحام کوچه خوشبخت بنگرم.
آرامگاه دوشیزه نزهت کاشانی فرزند آیت‌الله کاشانی یکی دیگر از قبرهای قبرستان ظهیرالدوله است.
جدا از بانوان سرشناس نام‌برده شده، با قدم زدن در قبرستان ظهیرالدوله با اسامی جالب بانوانی روبه‌رو می‌شویم که در عین زیبا و بامسما بودن آن‌ها، دیگر در شناسنامه‌های امروزی جایی ندارند و به تاریخ منتسب به دوران قاجار و پهلوی پیوسته‌اند. به‌طورکلی باغ ظهیرالدوله میزبان بسیاری از مشاهیر، هنرمندان و چهره‌های سرشناس سیاسی، تاریخی، فرهنگی و هنری دیگری نیز هست که شاید نامشان برای ما آشنا نباشد اما خدمات یا نقش‌های مهمی در دوران خود ایفا کرده‌اند.
احتمال نابودی این قبرستان تا چند دهه دیگر دور از ذهن نیست. آرامستان ظهیرالدوله بااینکه ثبت ملی شده است؛ ولی دارای متولی مشخصی از سوی سازمان میراث فرهنگی نیست و همان‌طور که گفته شد توسط همسر درویش رضا اداره می‌شود. با توجه به فرسودگی بیش‌ازحد قبور این آرامستان، دیدارکنندگان و علاقه‌مندان معمولاً دچار سردرگمی در یافتن قبور افراد مختلف می‌شوند.
ظاهراً سیاسی شدن این قبرستان نیز بر بی‌توجهی به جایگاه فرهنگی و تاریخی آن افزوده است. مثلاً از زمستان سال ۱۳۹۰ تا شهریور ۱۳۹۱ به‌صورت ناگهانی و بدون اطلاع قبلی ممنوع‌الورود شد و دلیل اصلی این اتفاق مشخص نشد. تا به امروز نیز فقط امکان دیدار اهل قبور در روزهای پنجشنبه و در ساعاتی مشخص وجود دارد.
به نظر می‌آید تعیین تکلیف قاطعانه این آرامستان و ورود سازمان میراث فرهنگی به آن، می‌تواند مدیریت این آرامستان را بهبود بخشد و از دخالت‌های غیرمسئولانه جلوگیری کرده و درب‌های این گورستان تاریخی را به روی علاقه‌مندان فرهنگ و هنر و دوستداران تاریخ بگشاید تا گذشته‌ی درخشان این قبرستان همراه مردگانش دفن نشود و از یادها نرود؛ چراکه از بین رفتن این قبرستان تاریخی، بخشی از زندگی مشاهیر و تاریخ ایران را با خود به نابودی می‌کشاند.
رفتن به قبرستان و دیدار از گورهای درگذشتگان به‌ظاهر عملی کسل‌کننده است. عملی که شاید خیلی از ما آن را نپسندیم یا اینکه در اولویت آخر خود قرار دهیم اما از پدرانمان همواره سفارش بر دیدار اهل قبور را شنیده‌ایم.
گذر از میانه گورستان‌ها آن‌هم در زندگی پرمشغله امروزی می‌تواند به انسان آرامش دهد. آرامشی که فقط باید آن را لمس کرد تا بتوان آن را توصیف کرد. وقتی‌که آرامستان ظهیرالدوله را می‌بینیم زندگی آن‌ها و پایان آن‌ها، هر دو جلو چشم ما خودنمایی می‌کند و همین باعث می‌شود که برخی نگرانی‌های ذاتی ما انسان‌ها نسبت به مرگ و دغدغه‌های روزانه زندگی کمرنگ شود.
دسترسی به آرامستان ظهیرالدوله
آرامستان ظهیرالدوله در خیابان دربند تهران قرار دارد. برای آمدن به آرامستان ظهیرالدوله ابتدا باید خود را به میدان قدس برسانید. خط یک مترو تهران (خط قرمز تجریش _ کهریزک) شما را به نزدیکی میدان قدس خواهد رساند. تجریش اولین ایستگاه خط یک مترو است که در نزدیکی میدان قدس قرار دارد. از میدان قدس تا آرامستان ظهیرالدوله هم ۲۰ دقیقه پیاده‌روی باکمی شیب رو به بالا است.
اتوبوس‌ها از خطوط مختلف معمولاً در پایانه میدان تجریش توقف دارند و از میدان تجریش تا میدان قدس هم فاصله‌ی ۳۰۰ متری است که می‌توانید با تاکسی آن را طی کنید و سپس خود را به آرامستان ظهیرالدوله برسانید. دیدار از آرامستان ظهیرالدوله تنها در روزهای پنجشنبه از ساعت ۱۰ تا ۱۲ برای خانم‌ها و از ساعت ۱۳ تا ۱۵ برای آقایان میسر است.
دیدار از این آرامستان در یک روز تعطیل زیبا می‌تواند با جذابیت‌های دیگر منطقه دربند هم همراه شود. در این منطقه زیبا و خوش آب‌وهوا حتماً سری به رستوران‌های آن بزنید. اگر با خانواده یا دوستان هنری خود به آرامستان قدیمی ظهیرالدوله می‌آیید نگران ناهار نباشید. حتماً دربند شما را مهمان خود خواهد کرد و یک روز قشنگ را برایتان خواهد ساخت.
محدودیت‌های بازدید آرامستان ظهیرالدوله
همان‌طور که ذکر شد باغ ظهیرالدوله از مکان‌های دیدنی و قدیمی تهران و ایران است که برخلاف ثبت آن به‌عنوان میراثی فرهنگی و عمومی، به دلیل مدیریت نامشخص و نامناسب، بیشتر به ملکی شخصی شبیه شده و محدودیت‌های زیادی برای بازدیدکنندگان و علاقه‌مندان به وجود آورده است.
تفکیک جنسیتی و عدم امکان بازدید از مقبره‌ی ابوالحسن صبا از مواردی است که بازدیدکنندگان داخلی و توریست‌های خارجی را متعجب می‌کند. خانواده‌های افراد دفن شده در این گورستان و همسر درویش رضا این باغ را ملکی شخصی می‌دانند و تمایل دارند تا با ایجاد محدودیت‌هایی عجیب به بهانه‌ی حفظ و نگهداری باغ از تخریب، عامه‌ی مردم را از گشت‌وگذار و زیارت اهل قبور در این میراث ملی محروم کنند. البته امید است با وارد شدن یکی از ارگان‌های دولتی مانند سازمان میراث فرهنگی یا شهرداری تهران بتوان این باغ را همانند دیگر آثار ملی و باستانی حفظ و به اشتراک عموم گذاشت.