خانه موزه ابوالحسن صبا که امروزه آوایی از آن به گوش نمی‌رسد روزگاری بسی نغمه داشت. اگر اهل موسیقی باشید با ترانه‌هایی مانند بهار مست، به زندان، در قفس و به یاد گذشته که از آثار فاخر موسیقی ایران هستند آشنایی دارید و حتما به گوشتان آشنا است؛ و همچنین با نام‌های رحمت الله بدیعی، علی تجویدی، فرامرز پایور، ملکه برومند، منوچهر جهانبگلو و امیر همایون خرم که از بزرگان موسیقی ایران هستند آشنا هستید.
این نام‌های پر افتخار در عرصه موسیقی و آوازهای دلنشین آنها که ماندگار شده است تماما حاصل اموزش‌های بی‌دریغ و ماهرانه این استاد می‌باشد. این موسیقی دان با مناعت خود در عرصه آموزش موسیقی به معلم آسمانی معروف گردید.
در این مقاله گردشگری تهران قصد داریم خانه‌ای پر یادگار از نغمه و آوازخوان‌ها را بررسی کنیم که موزه نیز هست. این خانه موزه در گذشته شاهد تعلیم موسیقیدانان بزرگ معاصر بوده و آواهایی دلنشین در آن از حنجره مشاهیر موسیقی ایران خارج می‌گردیده است. متاسفانه این خانه موزه امروزه نه تنها از چشم دوستداران موسیقی و فرهنگ این آب و خاک بلکه از دید همگان مهجور مانده است، و چه خبری می‌تواند تلخ‌تر از این برای این خانه پر خاطره باشد؟
منظور از خانه موزه چیست؟
خانه موزه از جاذبه‌های گردشگری به شمار می‌آید. خانه‌های افراد سرشناس و چهره‌های معروف، فرهنگی، هنری، سیاسی و … معمولا با حفظ شکل و وسایل شخصی‌شان بعد از پایان عمرشان به عنوان موزه در معرض بازدید همگان قرار می‌گیرد. به این خانه‌ها در اصطلاح خانه موزه می‌گویند. این خانه موزه یکی از خانه موزه‌های تهران برای اهالی فرهنگ، هنر و موسیقی است.
تاریخ بنچاق (سند) قدیمی خانه که در بین وسایل موزه به نمایش گذاشته شده، تاریخ ۱۳۱۶ قمری را نشان می‌دهد. این خانه موزه به سبک معماری قدیمی ایرانی ساخته شده است. گویا این خانه از اولین خانه موزه‌های ایران است.
محله‌ای که خانه ابوالحسن صبا در آن است
قبلا به این محله که این خانه موزه در آن واقع شده، شاه‌آباد می‌گفتند و این‌روز‌ها نام خیابان ظهیرالاسلام به آن داده‌اند؛ این محل نزدیک میدان بهارستان است و از آن محله‌های اعیان‌نشین در طهران قدیم محسوب می‌شد امروزه چاپخانه‌ها و فروشندگان کارت پستال و تقویم و سررسید، در این ناحیه از تهران دکان و کسب و کار گشوده‌اند.
موزه خانه صبا به شماره ثبت ۱۰۸۷۰ در تاریخ ۲ بهمن ۱۳۸۲ خورشیدی ثبت ملی شد.
پس از فوت آن استاد وزارت فرهنگ و هنر این خانه را از وارثین او خرید و هم اکنون در اختیار این وزارت است. دفتر موسیقی معاونت امور هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی این خانه موزه را اداره می کند.
خانه موزه صبا، موزه‌ای مهجور
این موزه برای اهالی هنر و موسیقی جایی مناسب به نظر می‌رسد. این موزه درباره انواع سازها اطلاعات کاملی به شما می‌دهد. حقیقت این موزه در بیشتر روزهای سال حتی یک بازدیدکننده هم ندارد. می‌شود گفت موزه صبا موزه‌ای متروک به شمار می‌رود.
مدیر موزه صبا می‌گوید: «گردشگران خارجی اغلب از این موزه دیدن می‌کنند. گاهی این گردشگران خارجی اطلاعات خوبی درباره موسیقی ایران دارند، آنها می‌گویند جستجو در موزه صبا و مطالعه درباره یک عمر فعالیت‌های او، برایشان جالب و مفید است ».
عده‌ای از افراد نیز به تماشای عروسک‌های اقوام مختلف می‌آیند.
مناسب‌ترین مسیر تردد به خانه موزه ابوالحسن صبا
دوباره راهی میدان بهارستان می‌شویم میدانی که هزار قصه برای تلاوت دارد و در خود ابنیه و اماکن مهم تاریخی و سیاسی را در خود جای داده است. در این سفر مشتاق بازدید از خانه‌ای هستیم که لقب اولین موزه بیوگرافیک (شرح حال) را به خود اختصاص داده است. این بنا با وصیّت استاد ابوالحسن صبا توسط دانشکده هنرهای زیبای تهران در سال ۱۳۵۳ افتتاح گردیده است.
آدرس خانه موزه ابوالحسن صبا
میدان بهارستان، خیابان ظهیر الاسلام، نبش کوچه صبا، شماره ۹۰
برای بازدید از خانه صبا باید خود را به ایستگاه مترو بهارستان برسانید. برای دسترسی به ایستگاه بهارستان باید وارد خط ۲ مترو تهران یعنی خط صادقیه_فرهنگسرا شوید. وقتی از ایستگاه مترو بهارستان خارج شدید بعد از ده دقیقه پیاده روی به خانه موزه ابوالحسن صبا خواهید رسید. فاصله این ایستگاه تا موزه صبا حدود ۵۰۰ متر است.
ایستگاه اتوبوس میدان بهارستان نیز در نزدیکی این موزه قرار دارد و خطوط متعددی از آن عبور می‌کنند. از جمله خطوطی که از این ایستگاه اتوبوس میگذرند خط میدان انقلاب_میدان خراسان و خط میدان بهارستان_شوش است.
خانه ابوالحسن صبا
خانه ابوالحسن صبا در خیابان ظهیرالاسلام و نزدیک به میدان بهارستان قرار دارد. این خانه به دور از شلوغی، سیاست و روزمرگی در گذر معروف به مرکز کاغذ و مقوا واقع شده است. این خانه نمایی آجری دارد و پلاک آن از کاشی‌های فیروزه‌ای رنگ ساخته شده است. در چوبی و کلون در که به آن آویخته شده است حس و حالی کهن به این خانه می‌دهد.
اگر کلون در را به صدا درآورید پیرمردی در را خواهد گشود و با لبخند شما را به داخل خانه راهنمایی خواهد می‌کند. این خانه حاصل دغدغه و عشق صبا به هنر و ادبیات است. همین عشق خاندان صبا به هنر و ادبیات و تأثیرشان بر هنر و ادبیات این سرزمین آنهاها را به لقب خاندان هنر شهره کرده است. این خانه در کوچه‌ای به همان نام خودش یعنی کوچه صبا واقع شده است. این خانه به همت همسر استاد تبدیل به موزه شد.
فضای بیرونی و داخلی خانه موزه
این خانه موزه‌ی آجری، کاشی‌کاری آبی رنگی در قسمتی از نمای خود دارد که روی آن با خط درشت و به رنگ سفید نوشته شده است: خانه موزه صبا
در داخل خانه حیاط کوچک دلنواز درگیر سکوت زمستان شده و به سردی برف گشته است. دو ایوان کوچک در خانه وجود دارد که هر کدام پنج دری دارند. حوض وسط خانه نیز یادآور خانه‌های قدیمی پدربزرگ و مادربزرگ‌هاست که حتماً دوره‌ای که کوچک بوده‌اید در آن شنا کرده‌اید و یا هندوانه‌ای را روانه‌اش نموده بودید که خنکی آب آن را گواراتر کند یا شاید ماهی‌های قرمز عیدتان را در آن جای می‌دادید.
زمان احداث این خانه به اواخر دوره قاجار و اوایل حکومت پهلوی می‌رسد.
با گذر از ورودی خانه شما روانه نشیمن و اتاق‌های خانه می‌شوید. این بنا در طول عمر خود مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است.
برای تبدیل خانه صبا به موزه صبا دیوارهای اتاق حذف شده و به شکل دو سالن بزرگ و کوچک درآمده‌اند که به دل یکدیگر راه دارند.
ابوالحسن صبا یک نغمه‌خوان
ابوالحسن در سال ۱۲۸۱ خورشیدی متولد شد که پدر او ابوالقاسم کمال السلطنه پزشک دربار و مادرش آمنه رئیس بود.
در روایتی دیگر تاریخ تولد استاد چهاردهم فروردین ماه ۱۲۸۲ ذکر شده است.
پدرش کمال السلطنه علاوه بر اینکه به حرفه پزشکی مشغول بود دستی در هنر نیز داشت. او از خاندانی اصیل بود. اولین معلمی که به پسرش نواختن سه تار را آموزش داد خود او بود. پدر ابوالحسن او را در شش سالگی برای آموزش نوازندگی پیش دوستان خود که از اساتید موسیقی بودند سپرد. او اغلب سازهای ایرانی را در نزد استادان عالی‌قدر عصر خود تعلیم دیده بود. ویولن از حسن خان هنگ آفرین، سنتور از علی اکبر شاهی، تنبک از حاجی خان ضربی، تار و سه تار از میرزا عبدالله و درویش خان، کمانچه از حسین خان.
تحصیلات ابوالحسن صبا
ابوالحسن صبا در سال ۱۳۰۲ در مدرسه عالی موسیقی وزیری آغاز به تحصیل موسیقی نمود. این مدرسه موسیقی توسط کلنل علی نقی وزیری تأسیس شد. صبا توانست با ایجاد سبک جدید در نواختن ویولن، صدای این ساز را به موسیقی ایرانی نزدیک‌تر نماید و باعث ایجاد تحولی عظیم در موسیقی این مرز و بوم شد.
ابوالحسن در سن ۲۲ سالگی به عنوان دانشجوی ممتاز و تک‌نواز برنامه‌های مدرسه عالی موسیقی انتخاب شد و مورد تشویق و تکریم همگان قرار گرفت. در سال ۱۳۰۶ شمسی از طرف استاد علی نقی وزیری مأمور شد تا در شهر رشت مدرسه مخصوص موسیقی تأسیس نماید. در طول دو سالی که در رشت بود، علاوه بر تدریس موسیقی به روستاهای اطراف شهر رشت می‌رفت و آهنگ‌ها و نغمه‌های محلی آنجا را جمع آوری مینمود.
ژاله که دختر استاد صبا است در زمینه شیوه پژوهندگی بی‌همتای صبا در زمینه جمع آوری و تنظیم موسیقی محلی می‌گوید: روزی درویشی از کنار منزل ما گذر می‌کرد که مشغول نواختن آهنگی بود. پدرم را دیدم که با شتاب و با همان لباس خانه به بیرون جهید و به دنبال درویش دوان‌دوان روانه شد تا آن ترانه را ثبت کند. از تکه برگی که در جیب داشت برای نوشتن آن ترانه استفاده کرد.
نغمه‌های توسط ابوالحسن صبا
حاصل ارمغان‌هایی که صبا از سفر خود به گیلان جمع آوری نموده بود تبدیل به قطعات به یادماندنی نظیر دیلمان، رقص چوبی قاسم آبادی، کوهستانی و امیری مازندرانی بود. سفر به گیلان در واقع نقطه عطفی در زندگی صبا بود و روح آموزگاری را در صبا پرورش داد و تأثیر مستقیمی در موسیقی ایران داشت.
در سال ۱۳۱۸ خورشیدی مقارن با شروع به کار رادیو تهران نواهای استاد صبا از این رسانه پخش می‌شد تا ایرانیان را با صدای ساز و نغمه صبا آشنا کند. این استاد بزرگ در نواختن ساز ویولن بی‌رقیب بود.
ابوالحسن چهل سال تمام از عمرش را ساز می‌زد، آموزش می‌داد و در ارکسترها شرکت می‌کرد، کتاب می‌نوشت و در همه جریان‌های موسیقی ایران تأثیر مثبت و مستقیم داشت. وی در تمام رشته‌های موسیقی ایرانی و سایر هنرها مانند ساخت ساز، ادبیات، نقاشی، زبان انگلیسی و… دارای مهارت بود. می‌توان او را مرجعی جامع از علم و موسیقی و هنر دانست.
صبا آن‌قدری به موسیقی علاقه‌مند بود که سه تارش را با خود به مدرسه می‌برد تا در زنگ‌های تفریح، هم شاگردی‌ها و دوستانش را در کنار خود جمع می‌کرد و برای آنها سه تار می‌نواخت. او به نواختن سازهای بسیاری تسلط داشت.
نخستین اثر ضبط شده از استاد صبا قطعه‌ی زرد ملیجه است که با ویولن نواخته شده است. این قطعه در میان دو بند سرود ای وطن با صدای روح انگیز نیز آورده شده است. این اثر در سال ۱۳۰۶ در قالب صفحه تولید گردید که بسیار مورد توجه همگان قرار گرفت.
از آنجا که صبا در مدرسه عالی موسیقی درس خوانده بود از او به عنوان موسیقیدان نامی اسم می‌بردند. البته صفحاتی که از استاد به جای مانده نیز در محبوبیت ایشان نقش بسزایی دارند. همه این موارد در جذب شاگرد برای استاد تأثیر به سزایی داشت و بر شهرت وی می‌افزود.
ازدواج صبا
در سال ۱۳۱۱ خورشیدی صبا با یکی از شاگردان خود به نام منتخب اسفندیاری ازدواج کرد منتخب در واقع دختر عموی نیما یوشیج بود. از این ازدواج سه فرزند دختر با نام‌های غزاله، ژاله و رکسانا حاصل شد. صبا هرگز فرزندانش را به آموزش و یادگیری موسیقی مجبور و یا تشویق نمی‌کرد. دختر استاد صبا، غزاله می‌گوید: پدرم می‌گفت از نسل خودم موسیقی دان نمی‌خواهم.
خانه موزه صبا خانه ی مردی پر همت
بر در ورودی خانه موزه صبا شعری به خط زیبای نستعلیق به چشم می‌خورد که یکی از دوستان استاد صبا برای او سروده است و چه شگرف این خانه را در شعر خود وصف نموده است.
اگر چه خانه صبا خموش و بی‌صدا بود/ تو بشنوی در آن سرا، هزار نغمه و نوا
در موزه صبا عکس‌های متعلق به خاندان صبا به چشم می‌خورند که طبق اسناد تا سی و یک پشت به یحیی فرزند خالد برمکی می‌رسد. یکم آن‌طرف‌تر سازها، دفترهای شعر، دفترهای نت، روزنامه‌های بریده شده مربوط به فعالیت ایشان، لوح‌ها و مدال‌هایی که افتخارات ایشان را به رخ می‌کشند، تابلوهای نقاشی که حاصل تحصیل در رشته نقاشی در مدرسه کمال‌الملک است و یادگارهای شخصی ایشان در موزه قابل مشاهده هستند.
اشیا و وسایل داخل خانه موزه ابوالحسن صبا
نوشته‌های نقش بسته بر روی دیوار اطلاعات خواندنی و مفیدی در مورد زندگی حرفه‌ای و هنری ابوالحسن صبا در اختیار ما می‌گذارند. از سال ۱۳۱۰ صبا کلاس موسیقی متعلق به خود را در این خانه تأسیس کرد و تا آخر عمرش به تربیت شاگردان زیادی مشغول بود. در این خانه در عکس‌های آویخته به دیوار چهره تک‌تک بزرگان موسیقی، هنر و ادب ایران زمین را می‌بینیم. خود استاد نیز با بزرگانی همچون حسین گل گلاب، علینقی وزیری، روح الله خالقی، نیما یوشیج، استاد شهریار و حسین تهرانی عکس‌هایی دارند که در این موزه می‌توان آنها را دید.
با اینکه نام این موزه از روی نام استاد ابوالحسن صبا انتخاب شده است اما فقط روایتگر زندگانی و هنر ایشان نیست. در قسمت انتهایی سالن اصلی، مربوط به کارهای دستی همسر استاد منتخب اسفندیاری است. منتخب دختر عموی نیما یوشیج بود که به تشویق استاد صبا برای ادامه تحصیل و یادگیری هنرهای جدید روانه پا ریش شد و بعد از دریافت دیپلم هنری از کشورهای آمریکا، ایتالیا و ژاپن موفق به دریافت مدارک هنری دیگر شد و دانش خودش را تکمیل نمود. خانم اسفندیاری بعد از بازگشت در همین خانه آموزشگاه هنری دایر نمود و شاگردانی را تعلیم داد. در بخش دوم موزه می‌توانید مجموعه تندیس‌های مومی و لباس‌های سنتی و محلی ایران کهن را مشاهده نمایید.
خانه صبا و تبدیل شدن به یک موزه
بعد از وفات استاد ابوالحسن صبا، طبق وصیت خودشان خانه او در ۲۹ آبان سال ۱۳۵۳ به موزه تبدیل گردید. موزه صبا در ابتدا خانه مسکونی و اجدادی ایشان است که توسط پدرش خریداری شد و تا هفت پشت در آن زیستند. خانه صبا در آبان ماه ۱۳۵۳ گشایش یافت و به صورت موزه فعالیت نمود. بنای صبا بعدها توسط همسرش به موزه اهدا گردید. در این موزه علاوه بر لوازم و وسایل استاد صبا، نت‌های زنده یاد فرامرز پایور نیز وجود دارد که شاگرد استاد پایور آنها را به موزه اهدا نموده است.
قسمتی در موزه وجود دارد که نام عروسک‌های خانم صبا را بر آن گذاشته‌اند، این قسمت در ابتدا وجود نداشت و بعدها شکل گرفت.
این موزه متأسفانه بسیار مهجور مانده است.
موزه صبا از نظر اندازه و کمیت موزه‌ای کوچک به حساب می‌آید و در مجموع به ۲۳۰ متر مربع می‌رسد که همین مقیاس کوچک نیز به مقدار زیادی ارزشمند است. موزه صبا مختص اهالی و دوستداران موسیقی است و اطلاعاتی کامل و جامع در مورد موسیقی و سازها به بازدیدکننده می‌دهد.
نگرانی‌های صبا
دکتر تقی تفضلی که نویسنده و موسیقی دان است در مورد استاد صبا می‌گوید: صبا همیشه نگران این بود که یک عده همیشه می‌گویند موسیقی ایرانی پر درد، غمبار و غم انگیز است. صبا می‌گفت اگر قرار باشد برای دگرگون کردن آن، یک موسیقی شاد را که ریشه ایرانی ندارد پیدا و تعویض کنند این صدمه‌ای است که به موسیقی ایران می‌خورد، و نوعی از موسیقی ایجاد می‌شود که دیگر ایرانی نیست.
می‌بینیم افرادی موسیقی اصیل ایرانی را فراموش نموده‌اند و موسیقی‌ای که تحویل جوانان می‌دهند که با موسیقی اصیل ایرانی تفاوت بسیاری دارد. این صدمه‌ای است که آنها به نغمه و آواز، موسیقی ایران می‌زنند. استاد صبا از افرادی است که سنت موسیقی ایرانی را کاملاً حفظ می‌کنند و باعث افتخار موسیقی ایرانی می‌شوند.
راستی و درستی در تدریس
این استاد یگانه ویولن علاوه بر این ساز، سازهای دیگری نیز آموزش می‌داد. هنگام تدریس استاد صبا از روش‌های گوناگونی بهره می‌گرفت و تمام تجربیاتش را در اختیار دانشجویان می‌گذاشت. اگر دانشجویی استعداد موسیقیایی داشت اما هزینه پرداخت شهریه نداشت استاد به او بدون دریافت مبلغی تدریس مینمود. از نظر صبا هرکسی استعداد یادگیری موسیقی را ندارد. او افراد مستعد و با استعداد را به یادگیری تشویق مینمود و کسانی که استعداد موسیقیایی نداشتند را به انجام کار دیگری ترغیب مینمود.
آثار مکتوب ابوالحسن صبا در زمینه تدریس شامل ردیف مجلس برای ویولن که کتابی است سه جلدی، برای سنتور کتابی چهار جلدی، برای تار و سه تار یک جلدی می‌شوند.
مهارت‌های دیگر ابوالحسن صبا
صبا علاوه بر موسیقی، به نقاشی هم می‌پرداخت و نقاشی را از مدرسه کمال‌الملک آموخته بود. او بر ادبیات کلاسیک و جدید ایران تسلط کامل داشت و در عین حال زبان انگلیسی را نیز به خوبی بلد بود. او ساز سه تار را در خلوت برای خود می‌نواخت و اعتقاد داشت سه تار بهترین وسیله برای بیان احساسات است. صبا روش قدیمی نواختن سه تار را احیا نمود. از دوستان صمیمی او می‌توان به نیما یوشیج و شهریار اشاره نمود.
از طرفی صبا شاگرد کمال‌الملک و از دوستان ایرج میرزا و حسین بهزاد بود. او علاوه بر اینکه در موسیقی می‌درخشید در هنرهای دیگر مانند شاعری، مجسمه‌سازی، نقاشی و خطاطی نیز دستی بر کار داشت.
ابوالحسن صبا تا آخر عمر خود به آموزش موسیقی مشغول بود. او در ۲۹ آذر سال ۱۳۳۶ در سن پنجاه و پنج سالگی بر اثر بیماری قلبی در شهر تهران دار فانی را وداع گفت. تشییع جنازه‌ای با شکوه در قبرستان ظهیرالدوله (خیابان دربند) برای او برپا گشت.
استاد شهریار که از شعرای نامی ایران است از دوستان نزدیک و قدیمی صبا بود که در زمان مرگ او بر بالینش حضور یافت. استاد شهریار قطعه زیرا بعد از مرگ ابوالحسن برای وی سرود:
ای صبا تو را چه گفتند که خاموش شدی؟
چه شرابی به تو دادند که مدهوش شدی؟
دیگر بخش‌های خانه موزه ابوالحسن صبا
موزه صبا پنج اتاق، زیر زمین و حیاط دارد. به محض ورود به خانه حوض کوچک پر از آبی می‌بینید که وسط حیاط قرار دارد. سمت راست دالانی وجود دارد که در اصل موزه از آنجا آغاز می‌گردد. موزه یک اتاق نگهبانی نیز دارد.
بخشی از موزه به لوازم شخصی، اسناد، نامه‌های اداری، تصاویر و …تخصیص یافته است. قسمت دوم نیز شامل مجموعه سازهای قدیمی و بی‌نظیر می‌شود و در قسمت پایانی یادگاری‌های همسر استاد نگهداری می‌شود.
در زیرزمین این خانه طی سال‌های گذشته به افراد تعلیم موسیقی داده می‌شد که از آنها می‌توان به غلامحسین بنان، فرامرز پایور، احمد عبادی، اکبر شهنازی و… اشاره کرد.
آثار موزه صبا
در ابتدای سالن مجموعه زیبا از لوازم شخصی استاد مانند دفتر یادداشت، اشعار و دستخط استاد به چشم می‌خورد که درون ویترین شیشه‌ای نگهداری می‌شوند
عینک و قلم استاد، دوات و بنچاق قدیمی منزل، کت و شلوار و یک ماسک گچی صورت وی از دیگر وسایل موزه هستند. در بخش دیگر موزه عکس‌هایی از کودکی، نوجوانی و بزرگ‌سالی استاد در معرض دید گذاشته شده‌اند.
در این موزه مجموعه یادگاری‌های همسر استاد صبا نیز وجود دارد. در این بخش نود عروسک اختصاصی که لباس اقوام ایرانی را به تن نموده‌اند در معرض نمایش گذاشته شده‌اند. این لباس‌ها بر اساس تحقیق این زن پژوهشگر طراحی شده‌اند و خود او لباس‌ها را تن این عروسک‌ها دوخته است. این لباس‌های محلی متعلق به اقوام گوناگون کشور از جمله قم، خراسان، یزد، گیلان، بندرعباس، ترکمن صحرا، کردستان و… می‌باشند. می‌توان گفت این مجموعه اولین مجموعه کامل مردم‌شناسی در ایران است.
همسر صبا اولین بانو در ایران است که به نگارش دستور صنایع دستی و خیاطی پرداخت. او هنرهایی مانند خیاطی و گلدوزی را علاوه بر تدوین در قالب کتاب تدریس نیز مینمود.
ساعت بازدید از خانه موزه ابوالحسن صبا
بازدید از خانه موزه صبا در روزهای شنبه تا چهارشنبه از ساعت ۸ تا دو ظهر مقدور است. در صورت بسته بودن در باید زنگ خانه را به صدا در بیاورید. برای بازدید و ورود به موزه نیاز به پرداخت هزینه نیست و کاملا رایگان انجام می‌گیرد.