خانه مؤتمن الاطبا در روزگاری نه چندان دور منزل آدم‌هایی بوده است که آنها در آن خانه شادی‌ها و غم‌های بسیاری داشته‌اند. امروزه خانه موتمن الاطبا بدون سکنه در مرکز شهر تهران در شلوغی و هیاهو باقی مانده است. گاهی گروه هنری، سینمایی به سراغش می‌آیند تا آن را تبدیل به محل فیلم برداری کنند. البته ناگفته نماند امکان بازدید از خانه توسط عموم مردم نیز وجود دارد و افراد برای عکاسی و بازدید خانه به این محله می‌آیند. این خانه به خاطر معماری زیبا و تاریخی خودش همواره مورد استقبال بوده است. شاید اگر فقط نام این خانه را بشنوید برایتان غریب و نا آشنا به نظر بیاید، اما اگر نگاهی به عکس‌های آن بیندازید، یاد صحنه‌هایی از فیلم شهرزاد و خانه پدری برایتان زنده می‌شود. همان‌طور که گفتیم از این خانه در چندین فیلم به خاطر معماری قدیمی و زیبایش استفاده شده است.
وضعیت مرمت خانه
متأسفانه این خانه همانند سایر ابنیه تاریخی از گزند تخریب در امان نمانده است. عمارت مؤتمن الاطبا مانند خانه دیگر رجال بزرگ دارای یک سری الحاقاتی بوده است که امروزه وجود ندارد. حمام اختصاصی خانه و باغچه آن از سایر آثار تخریب شده خانه هستند. از گفتن این جمله موجی از غم بر قلب روانه می‌گردد اما باید بگوییم که حمام اختصاصی این خانه تخریب گردید تا یک ساختمان نوساز جای آن را بگیرد! تخریب آثار قدیمی برای ساخت ساختمان‌های نوساز امری نیست که هر کسی ساده از آن بگذرد. نکته جالب این است که حمام اختصاصی خانه مؤتمن الاطبا فقط نامش اختصاصی بوده و عامه مردم از آن استفاده می‌نمودند. همان‌طور که گفتیم در قسمتی از عمارت باغی وجود داشته که امروزه در آن ساخت و ساز صورت گرفته است و به منطقه تجاری پامنار ملحق گردیده است.
این خانه نیز مانند سایر خانه‌های قدیمی که در دوران قاجار ساخته شده‌اند دارای دو بخش اندرونی و بیرونی می‌باشد. تاریخ ساخت این خانه به کمتر از دویست سال می‌رسد. بافت خانه بعضا دچار تخریب و فرسودگی شده است که نشان دهنده قدمت این عمارت کهن می‌باشد.
عمارت موتمن الاطبا در تاریخ ۲۵ اسفند سال ۱۳۷۹ با شماره ثبت ۳۱۰۴ در زمره آثار ملی و تاریخی ایران ثبت گردیده است. اما با این وجود اثری از مرمت و بازسازی موثر در این اثر تاریخی به چشم نمی‌خورد. اگرچه این خانه جز خانه‌های معاصر ایران به حساب می‌آید اما در سده‌های آینده تبدیل به یک اثر باستانی می‌شود، پس رسیدگی و مرمت عمارت موتمن الاطبا امری ضروری به نظر می‌رسد.
خانه موتمن الاطبا از بناهای قدیمی پامنار
خانه موتمن الاطبا از بناهای قدیمی تهران که در یکی از قدیمی‌ترین محله‌های تهران یعنی عودلاجان واقع شده است. این ناحیه یکی از پنج محله اصلی تهران در گذشته بوده است. خانه موتمن الاطبا در سال ۱۳۸۴ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید. علاوه بر این خانه قدیمی بناهای دوران قاجار و پهلوی با معماری خاص خود در این محله گرد هم جمع شده‌اند که در پایان این متن به معرفی تعدادی از آنها میپردازیم. دلیل تجمع بناهای متعدد تاریخی در این محل، نزدیکی آن به دربار پادشاهان دوران قاجار و بازار می‌باشد. این محله جز مناطق عیان نشین محسوب می‌شد می‌توان حدس زد افرادی که در این ناحیه سکونت داشتند بیشتر افراد تحصیل کرده، ثروتمند و جز نزدیکان دربار به شمار می‌آمدند.
شخصی مشهور به نام موتمن الاطبا نیز در محله عودجلان خانه‌ای سه طبقه‌ای داشت که از آن زمان تا به امروز جایگاه ویژه‌ای به خود اختصاص داده است.
فضای داخلی خانه موتمن الاطبا
بعد از اینکه مسیر خود را به سمت خانه طی کردید به بن بست می‌رسید؛ سمت چپ دری را مشاهده می‌نمایید که اسم خانه بر روی آن حک نشده است بخاطر همین ممکن است با خود فکر کنید مسیر را اشتباه آمده‌اید. اگر در بزنید بعد از باز شدن در با راهرویی بلند روبرو می‌گردید که به حیاط متصل است و در انتهای آن ساختمان سه طبقه به چشم می‌خورد. دو عدد اتاق از کل اتاق¬های خانه مختص مالک فعلی خانه است تا در زمان حضورشان در آنجا به استراحت بپردازند. خانه موتمن الاطبا با اینکه جز خانه‌های قدیمی است اما بخاطر نگهداری مناسب به خوبی پابرجاست. حوض بیضی شکل و یک حوض چهار ضلعی از زیبایی‌های حیاط خانه هستند که فضا را بسیار دلنشین نموده‌اند با دیدن این حوض‌ها ناخودآگاه به یاد گذشته‌ها خواهید افتاد. در اطراف حیاط اتاق‌هایی ساخته شده که به دو راه پله در گوشه حیاط متصل هستند.
برای بازدید از زیرزمین باید از دو در پایینی عبور کنید این زیرزمین همان زیرزمینی است که فرهاد در سریال شهرزاد در آن مشغول نگارش بود و به یاد شهرزاد قاب عکس او را در آغوش می‌گرفت و می‌گریست. صاحب‌خانه به شما اجازه خواهد داد کل خانه را گشتی بزنید با گردش در خانه با اتاقی روبرو می‌شوید که مخصوص پرو لباس برای عکاسی است، در این اتاق لباس‌هایی به سبک قاجار وجود دارد. اتاق دیگری که در وسط خانه قرار دارد مخصوص عکاسی در نظر گرفته شده است. اتاق قرینه اتاق عکاسی هم متعلق به چاپ عکس می‌باشد. اتاق‌های طبقات بالایی نیز خالی است از آنها می‌توانید برای مشاهده حیات استفاده کنید که حتماً حال و هوایی تازه برای شما به ارمغان خواهد آورد.
خانه موتمن الاطبا کجاست؟
خانه مؤتمن الاطبا، خانه‌ای خاطره انگیز، شگفت و دارای معماری منحصر به فرد است. این خانه متعلق به عصر قاجار است که در بسیاری از فیلم‌های سینمایی آن را مشاهده نموده‌اید. این خانه در خیابان پامنار و در کوچه‌ای به همین نام قرار دارد که متعلق به پزشک ناصرالدین شاه بوده است. این خانه جز اولین خانه‌های چند طبقه‌ای در زمان خود بوده است. نام این پزشک میرزا زین العابدین خان دنبلی ضرابی بوده که لقب آن شخص مؤتمن الاطبا است. این شخص اولین فارغ التحصیل از مدرسه دارالفنون نیز به حساب می‌آمد، او زیر نظر تولوزان فرانسوی آموزش دیده بود.
· سر در دارالفنون در خیابان ناصر خسرو قابل مشاهده است که در سال 1230 خورشیدی تأسیس گردید. امیرکبیر در سفر خود به روسیه متوجه شد که باید یک موسسه آموزش عالی در تهران وجود داشته باشد تا به شیوه نوین به مردم آموزش دهد.
نوه موتمن الاطبا
وی در سال 1858 میلادی تبدیل به پزشک خصوصی ناصرالدین شاه گردید. استاد میرزا زین العابدین تا سال 1262 هجری شمسی این خانه را می‌سازد و بعد از فوت او در سال 1287 هجری شمسی خانه به تنها فرزندش یعنی حسینقلی خان می‌رسد و تا اینکه آخرین نوه او یعنی زین العابدین مؤتمن تا آبان 1384 در این خانه زندگی می‌کرد. با موافقت او این خانه در فهرست آثار ملی ثبت می‌گردد. بعد از مرگ نواده¬های مؤتمن الاطبا خانه به مالک خصوصی داده می‌شود.
زین العابدین نوه مؤتمن الاطبا که هم نام او نیز هست نویسنده کتاب آشیانه عقاب است که رمانی تاریخی و نقل‌کننده داستان زندگی حسین صباح می‌باشد. زین العابدین استاد افراد معروفی مانند بهرام بیضایی، محمد شفیعی کدکنی و داریوش آشوری بوده است.
پامنار مکانی است که خانه موتمن الاطبا در آن قرار دارد
خانه مؤتمن الاطبا در بخش میانی محله عودلاجان قرار گرفته است. خیابان پامنار که این خانه در آن واقع شده در روزگار گذشته به واسطه ساکنان خود شاهد وقایع تاریخی و سیاسی مهمی بوده است. خیابان پامنار در گذشته نقش گذری در محله عودلاجان را داشته است. محله پامنار امروزی در گذشته بازار کوچکی بوده که دروازه شمیران را به بازار اصلی مرتبط می‌کرد. این گذر دارای حمام، مسجد، آب انبار، تیمچه و کاروان سرا بوده است. اما بعدها با گسترش محلات در دوره قاجار و تعیین حصار ناصری توسعه یافت و تبدیل به خیابان پامنار شد. بیشتر ابنیه تاریخی درون این خیابان از بین رفت؛ اما همچنان تعدادی از آنها در محله به چشم می‌خورند. ساکنان معروف آن مانند سید ابوالقاسم کاشانی و ابراهیم حاتمی کیا روزگاری در آنجا سکونت داشته‌اند.
خانه مؤتمن الاطبا در همان سال‌هایی که پامنار شکل می‌گرفت ساخته شد و در ابتدا در سمت شرقی این خیابان قرار داشت، امروزه این سازه در کوچه مؤتمن الاطبا در خیابان پامنار قرار گرفته است. خیابان پامنار به داشتن چنارهای بلند و قدیمی معروف است که بدون شک پیاده روی در این خیابان صفایی وصف ناشدنی دارد. در سال ۱۳۳۴ خیابان پامنار به‌عنوان یکی از آثار ملی به ثبت رسید.
دسترسی به خانه مؤتمن الاطبا
خانه مؤتمن الاطبا به دلیل نزدیکی به بازار و قرار گرفتن در محدوده ترافیک موقعیت مناسبی برای پارک ماشین ندارد در عین حال به همین دلیل، برای رسیدن به این منطقه که دسترسی خوبی به وسایل حمل و نقل عمومی دارد می‌توانید از مترو استفاده کنید. می‌توانید از طریق خطوط مترو خود را به ایستگاه بهارستان برسانید و از آنجا حدود یک ربع پیاده روی نمایید تا وارد خیابان ابن سینا شوید و از آنجا به خیابان امیر کبیر و خیابان پامنار بروید. کمی که در خیابان پامنار به سمت پایین حرکت کنید، با مسجد کاشانی و بن بست مؤتمن الاطبا روبرو خواهید شد.
آدرس دقیق خانه موتمن الاطبا به قرار زیر است: تهران، میدان بهارستان، خیابان ابن سینا، خیابان امیرکبیر غربی، خیابان پامنار، روبروی مسجد کاشانی، بن بست موتمن الاطبا، انتهای بن بست، خانه موتمن الاطبا
موتمن الاطبا که بود؟
موتمن الاطبا یا همان میرزا زین العابدین خان دنبلی ضرابی در سال ۱۲۱۰ شمسی در شهر تهران و محله پامنار به دنیا آمد. خانواده موتمن الاطبا اصالتا کاشانی بودند. او نوه میرزا احمدخان صبور بود و پدرش میرزا محمد از مستوفیان دربار شاه قاجار بود. مستوفیان کسانی بودند که وظیفه دریافت مالیات و نظارت بر دارایی‌های ایران را داشتند.
میرزا زین العابدین خان در کودکی با کمک پدر خود و معلم‌های سرخانه به تحصیل پرداخت و بعد به واسطه علاقه‌ای که به پزشکی داشت به مدرسه دارالفنون رفت و نزد استادانی مانند علی اکبرخان ناظم الاطبا، لویی آندره ارنست کلوکه، جیکوب ادوارد پولاک، شیلمز هلندی و ژوزف تولوزان فرانسوی علم پزشکی را آموخت. موتمن الاطبا از جراحان ماهر زمان خود بود، بعدها در کتب مختلف درباره مهارت او در جراحی سنگ مثانه بسیار گفته شد. بیماری سنگ کلیه در آن زمان از بیماری‌های شایع بوده است.
در دوره قاجار مکاتب اربعه و چهارگانه طب شکل گرفت. این مکاتب در واقع مطب چهار پزشک بسیار مجرب بود که افراد برای آموزش علم پزشکی به مطب آنها مراجعه می‌کردند. این مطب‌ها، مطب‌های میرزا زین العابدین خان مؤتمن الاطبا، میرزا ابوالحسن خان بهرامی، میرزا علی اکبر خان ناظم الاطبا و میرزا سید حسین خان نظام الحکما بودند. بعد از سپری شدن این مکاتب به افراد گواهینامه پزشکی می‌دادند.
عنایت ناصرالدین شاه به مؤتمن الاطبا
مؤتمن الاطبا تا سال ۱۲۷۴ شمسی به عنوان پزشک مخصوص دربار ناصرالدین شاه به کار طبابت می‌پرداخت، پس از قتل شاه و تغییر در دربار وی ترجیح داد که در مطب شخصی خود مشغول گردد. دو سال بعد چشمان مؤتمن الاطبا بیمار گردید، مظفرالدین شاه به پاس زحمات او مبلغ ۵۰۰ تومان به همراه عصایی جواهر نشان هدیه کرد، تا هزینه‌های درمان و سفرش به خارج کشور تأمین گردد.
همچنین ناصرالدین شاه در زمان حیاتش برای قدردانی از زحمات مؤتمن الاطبا نام کوچه‌ای را که در آن سکونت داشت به نام وی تغییر داد.
میرزا زین العابدین خان دنبلی ضرابی مقلب به مؤتمن الاطبا در سال ۱۲۸۷ شمسی چشم از جهان فروبست.
در سال ۱۲۷۰ نقشه‌ای توسط مهندس عبدالغفار تهیه شد که در آن کوچه‌ای به نام مؤتمن الاطبا به چشم می‌خورد، بر طبق گفته نوه مؤتمن الاطبا این خانه در سال ۱۲۶۱ شمسی با مساحت ۸۰۰ متر بناشده است.
از این خانه در فیلم‌های سینمایی استفاده می‌شود به‌عنوان مثال خانه فرهاد در سریال شهرزاد همان خانه مؤتمن الاطبا است.
مؤتمن الاطبا و تدریس
زین العابدین خان مؤتمن نوه مؤتمن الاطبا از فرهیختگان و آموزگاران آن زمان بشمار می‌رفت. او لیسانس ادبیات انگلیسی و فارسی داشت، وی تا سال 1357 مشغول آموزش به علاقه‌مندان بود. مؤتمن در طول 42 سال تدریس در مدارس مختلف مانند دارالفنون، رازی و البرز شاگردان فراوانی تربیت نمود. مؤتمن الاطبا در طول سال‌های عمر خود شاگردان بسیاری پرورش داد، از جمله آنها می‌توان به دکتر همایون کاتوزیان، دکتر مهدی محقق، دکتر محمد شفیعی کدکنی، دکتر محمود روح الامینی و… اشاره کرد.
گفته‌های نوه مؤتمن
طبق گفته¬های نوه مؤتمن، در مصاحبه مهر 1383 با مجله بخارا مشخص می‌شود که پدربزرگ وی در حدود 130 سال پیش خانه خود را که سبکی قدیمی داشته ویران می‌کند تا خانه¬ای جدید بر پایه معماری نوین بنا نماید. خانه¬ای که امروزه در خیابان پامنار تهران واقع شده همین خانه‌ای است که زین العابدین از آن در مجله بخارا یاد می‌کند. با اینکه خانه در طی زمان تغییراتی به خود دیده اما اسکلت اصلی آن تغییری نداشته است. بر طبقه گفته وی این بنا در زمان خود یکه تاز و منحصر به فرد بوده است. آوازه این خانه به واسطه مأموران مخفی ناصرالدین شاه که مراقب اموال و دارایی‌های درباریان بودند به گوش او می‌رسد؛ در یک روز که مؤتمن به نزد ناصرالدین شاه رفته بود، شاه خطاب به او می‌گوید: “حکیم باشی شنیده‌ام عمارت سه طبقه ساخته‌ای.”
خانه مؤتمن الاطبا در سال 1383 توسط آقای موسوی از بازماندگان خانواده مؤتمن خریداری می‌شود و تا به امروز لوکیشن فیلم‌های مختلف بوده است. خانه مؤتمن الاطبا در آغاز شامل خانه اصلی، باغچه شمالی، خانه‌ای در سمت غرب و حمامی در بخش جنوب غربی بود، همان‌طور که گفتیم به جز بنای اصلی اثری از باقی بنا نمانده است.
بازدید از خانه مؤتمن الاطبا
در سال 1398 درهای این خانه برای بازدید عمومی گشوده شد، برای بازدید از خانه می‌توانید با صفحه اینستاگرامی آن به نشانی @khne-motamen و یا با شماره تماس اختصاص یافته به آن ارتباط برقرار نمایید تا از شرایط بازدید و عکاسی با خبر شوید. در این مکان امکان عکاسی با لباس‌های دوران قاجار و همچنین لباس‌های بازیگران سریال شهرزاد نیز وجود دارد.
ساعت بازدید خانه مؤتمن الاطبا مشخص نیست و از آنجا که تحت مالکیت خصوصی است برای دیدن خانه باید با صاحب‌خانه هماهنگ کنید. همان‌طور که گفتیم بهتر است با صفحه اینستاگرامی و یا از طریق شماره تلفن با آنها در تماس باشید. هزینه بازدید چندان گزاف نیست و باید در همان خانه پرداخت نمایید هزینه عکاسی و چاپ عکس نیز جداگانه محاسبه می‌شود. برای عکاسی نیز بهتر است با عکاس‌خانه هماهنگ کنید.
جاذبه‌های گردشگری اطراف خانه موتمن الاطبا
سرای کاظمی
سرای کاظمی بنایی 100 ساله است که در همسایگی امامزاده یحیی قرار دارد. این سازه 2033 مترمربع مساحت دارد. از این مساحت حدود 650 متر آن زیربنای ساختمان اصلی است. این بنا متعلق به شخصی بنام میرزا سید کاظم پسر سید میرزا هدایت الله تفرشی است. او در سال 1266 در دوران پادشاهی محمد شاه قاجار به دربار راه یافت. در آغاز وظیفه¬ی رسیدگی به اسطبل‌ها، چهارپایان و کالسکه خانه را داشت. میرزا سید کاظم تفرشی بعدها به وزیر دوآب شهرت یافت. علاوه بر این خانه از او یک مسجد و مدرسه در خیابان ری به جای مانده است.
سرای کاظمی در اواخر دوره قاجار بنا شد و در دوره پهلوی اول تکمیل گردید. این سازه شامل بخش‌هایی همچون بیرونی، اندرونی، شاه‌نشین، مطبخ، آب انبار، دو حیاط در شمال و جنوب خانه و اسطبل است. این بنا دو تالار در مرکز و ارسی‌هایی در دو طرف خود دارد که با شیشه‌های رنگی و نقاشی مزین شده‌اند. سرای کاظمی به موزه تبدیل شده و به خانه موزه قدیم تهران مشهور است. در این موزه می‌توانید شاهد سیر تحول پوشش از دوره قاجار به پهلوی، آداب و رسوم و مشاغل 150 سال گذشته¬ی مردم تهران باشید. این خانه در سال 1386 بازسازی و مرمت شد و در سال 1379 به‌عنوان اثر ملی ثبت گردید.
آدرس سرای کاظمی: پانزده خرداد، خیابان امامزاده یحیی، کوچه ابوالقاسم شیرازی، سرای کاظمی
حمام کشوریه یا سلمانیه
در بخشی از محله عودلاجان یهودیان سکونت داشتند، به همین دلیل در این ناحیه چندین حمام اختصاصی این اهالی وجود دارد که نام‌های آنها حمام عسا، ذخرون و اسحاق است. در این میان حمام کشوریه در زمان خود رونق زیادی داشته و در کنار اینکه برای استحمام مورد استفاده واقع می‌گردید، محفل بسیاری از جشن‌های یهودیان مانند جشن عروسی و زایمان بوده است. این حمام به واسطه داشتن دوش یکی از مجهزترین حمام‌های آن زمان به شمار می‌رفت.
داستان ساخت حمام سلیمانیه
خانم کشور خداداد همسر آقای سلیمان سنه در دوران بارداری خود تصمیم می‌گیرد به حمام سرچشمه برود اما به دلیل طولانی شدن زمان حضور او در نمره، سالن دار با کوبیدن به در موجب ترس و سقط جنین می‌شود. این اتفاق باعث می‌شود که سلیمان بعد از خاک‌سپاری در سال 1321 تصمیم گیرد حمامی مدرن در محله سرچال تأسیس کند. او از اهالی خیر دعوت می‌کند تا در ساخت حمام کمک کنند، اما در نهایت خودش به تنهایی اقدام به ساخت حمام سلیمانیه می‌کند. آقای سلیمان سنه با دریافت وام 180 هزار تومانی موفق به ساخت این حمام می‌شود. این حمام از سال 1326 تا سال 1381 فعالیت داشته است. تا زمانی که او زنده بود خود مدیریت حمام را بر عهده داشت اما بعد از وفات وی به دست کسان دیگر اداره می‌شد تا در نهایت تحت پوشش انجمن کلیمیان قرار گرفت. حمام کشوریه در 5 بهمن ماه 1398 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.
از دیگر جاذبه¬های دیدنی اطراف خانه مؤتمن الاطبا: خانه دبیرالملک
همان‌طور که گفتیم در محله عودلاجان علاوه بر خانه مؤتمن الاطبا ابنیه‌های تاریخی بسیاری وجود دارد. یکی دیگر از این سازه‌های قدیمی خانه دبیرالملک است. قدمت این بنا به 140 سال می‌رسد که از سال 1387 در اختیار شهرداری تهران قرار دارد. در گذشته این خانه متعلق به میرزا محمد حسین خان یکی از درباریان و مستوفیان قاجار بود. او که منشی امیرکبیر در امور سیاست بود در امور سیاست خارجی نیز دستی بر کار داشت، به همین دلیل به دبیرالملک شهرت یافته بود. بنای تاریخی دبیرالملک از آثار پر ارزش تهران است که در سال 1384 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید. دبیرالملک در سال‌های حضور خود در دربار به واسطه حمایت امیرکبیر و نقد سیاست و شیوه حکومت مورد بی‌توجهی ناصرالدین شاه قرار گرفت.
خانه دبیرالملک پس از مرمت به‌عنوان مکانی برای فیلم‌برداری سریال دکتر قریب مورد استفاده قرار گرفت. این خانه به سبک معماری دوران قاجار بنا شده است اما با دقت بیشتر به جزئیات می‌توان ردی از معماری اروپایی را نیز مشاهده نمود. خانه دبیرالملک نیز مانند خانه مؤتمن الاطبا از اجزایی همچون اندرونی، بیرونی، آب انبار، مطبخ و … تشکیل شده است. در این خانه حوض‌های زیبا و آیینه کاری‌های ساختمان روح انسان را با زیبایی خود نوازش می‌کند.
پس اگر به محله پامنار رفتید و تصمیم داشتید از بنای تاریخی مؤتمن الاطبا بازید کنید، سری نیز به ابنیه‌های تاریخی اطراف بزنید که دست کمی از این خانه ندارد. این بناهای ارزشمند تاریخی حداقل یک‌بار ارزش دیده شدن دارند.