حمام قدیمی نواب در خیابان ری تهران، محله‌ی عودلاجان شرقی، خیابان شهید ملاباقری، قرار دارد که در دوره‌ی قاجار از طریق دو دختر قاجاری به نام‌های سارا سلطان خاتون و سارا هاجر خاتون (دختران حاج نواب از نوادگان قاجار و سرشناسان محله) ساخته شد که اهالی این محل و محله‌های دیگر برای حمام کردن به حمام نواب می‌آمدند و بچه های خود را در آن می‌شستند. مساحت حمام قدیمی نواب 1000 متر مربع بوده و برای جلوگیری از مصرف انرژی و گرما در حمام نواب پایین‌تر از سطح زمین ساخته شده بود. آب حمام قدیمی نواب از طریق قناتی که به آن قنات حاج علیرضا می‌گفتند تامین می‌شد. در ساختمان حمام قدیمی نواب همانند سایر حمام‌های سنتی از مصالحی همچون آجر، آهک، سنگ، ساروج، کاشی و سیمان استفاده شده است.
حمام نواب بعد از گذشت سال‌ها و تغییرات و مرمت‌های فراوان هنوز هم پا برجاست و برخلاف سایر حمام‌ها از گزند آسیب و تخریب در امان مانده است. قدمت گذر حمام نواب یا گذر بیک دامغانی را به دوره صفویه نسبت می‌دهند. به هر حال این گذر در قدیمی‌ترین نقشه‌های موجود از شهر تهران به نام گذر نواب معرفی شده است. در معماری حمام نواب میتوانید هنر آجرکاری، کاشیکاری و استفاده از سنگ در معماری و تزیینات را ببینید. پاتوقی که با تاریخ نیز گره خورده است. ساخت حمام نواب کمی پایین‌تر از سطح زمین بود، این‌طور که مراجع نشان می‌دهد، ساخت حمام نواب در بخش پایین‌تر از سطح زمین برای جلوگیری از اتلاف گرما بود. از آجر و آهک و ساروج و سنگ و کاشی برای ساخت حمام نواب استفاده شده است. در طی چندین سال نیز دستخوش مرمت و بازسازی جزئی بوده است.
بخش بندی حمام نواب تهران
بخش های جالبی در گرمابه نواب تهران وجود دارد. هشتی‌ها و سربینه و بخشی به اسم تنظیف گرمخانه که بچه‌های امروزه چندان تصوری از آن ندارند. بخش دیگر حمام نواب سرویس بهداشتی و خزینه و استخر و ستون است. ساخت معماری حمام نواب بسیار جالب است. هنوز هم آهک بسیار کمی روی سطح حمام نواب دیده می‌شود و تزئینات منظم و خلاقانه بنا پدیدار هستند. ذوق و استعداد هنری معمار در بخش بخش حمام نواب مشخص است. اگر به کتیبه کاشیکاری شده دقت کنید جرقه‌ای در ذهن شما پدیدار می‌شود! در قدیم حمام رفتن هم برای خودش دارای آداب و رسوم خاصی بوده است.
معمولا بعد از وارد شدن از درب ورودی پله هایی وجود داشته که مشتری را به سمت پایین به طرف حمام هدایت می کرده است بعد از آن پیچی وجود داشته که رختکن پشت پیچ قرار داشته تا مشتریان راحت تر لباسشان را تعویض کنند. بعد از تهیه بلیت، یا به اصطلاح قدیمی ها نمره از حمامی، که معمولا در رختکن میزی داشته است، یک نفر کفش ها را تحویل می گرفته و یک لُنگ روی سکو برای مشتری پهن می کرده و لُنگ دیگری هم به مشتری می داده تا به راحتی لباسهایش را تعویض کند. در حمام نواب هم تمام این رسوم مانند بقیه حمام ها رعایت می شده است. مانند تمام حمام های قجری حمام نواب نیز دارای ورودی های طاقی شکل می باشد که زیبایی خاصی به حمام نواب بخشیده است.
حمام هنرمندانه نواب
حمام نواب دارای سر بینه، هشتی، رختکن، استخر چند ضلعی نامنظم با سکوهای اطرافش و خزینه می باشد و معماری سقف هایش بی نظیر است. در این حمام نورگیرهای زیبایی وجود دارد که حمام نواب را برای استفاده از نور مصنوعی بی نیاز کرده است. در سقف نور گیرهای گنبدی شکل کوچکی تعبیه شده که با شیشه های رنگی نور حمام نواب را تامین می کنند و همچنین با تابش نور خورشید از پشت شیشه های رنگی، فضای حمام نواب هم زیباتر هم گرم تر می شده است. منظره پشت بام حمام نواب نیز به زیبایی معماری داخل حمام است. گنبدهای آجری کوچکی که با شیشه های رنگی نور را داخل حمام نواب می فرستند منظره ای زیبا را بر روی بام خلق کرده اند.
معماری حمام نواب
حمام نواب دارای بخش هایی چون هشتی، سربینه، تنظیف گرمخانه، سرویس بهداشتی، خزینه، استخر و ستون است.
چیزی که در معماری این حمام مشهود است، کاربندی و وجود آهک روی سطح بنای حمام نواب بسیار محدود بوده که حاکی از وجود تزیینات قابل توجه در آن است و نشان از ذوق و استعداد هنری معمار آن دارد. همچنین حمام نواب دارای کتیبه کاشی کاری شده بوده است.
حمام نواب برای جلوگیری از اتلاف گرما و امکان استفاده از آب قنوات و چشمه‌ها به برای استحمام، پایین‌تر از سطح زمین ساخته شده است.
مصالح به کار رفته در ساخت حمام نواب نیز شامل آجر، آهک، ساروج، سنگ و کاشی است و پس از مرمت، از سیمان نیز برای حفظ آن استفاده شده است.
حمام نواب دارای مساحتی بالغ بر 1000 متر مربع می‌باشد که آب مورد نیاز آن از قنات حاج علیرضا تأمین می‌شده است.حمام نواب دارای بزرگترین چاله حوض (حوض‌های بزرگ با آب سرد در حمام برای شناوری) بوده به صورتی که جوان‌های محله در گرمای تابستان به این حمام آمده و در چاله حوض آن مشغول آب بازی می‌شدند.
حمام نواب دارای تزئینات بسیار زیبایی بوده که متأسفانه در اثر مرمت‌ها و بازسازی‌های صورت گرفته از بین رفته است و وجود آنها را در بررسی‌های بنا تشخیص داده‌اند.
دو بانویی که در اوایل دوره حکومت قاجاریان بانی ساخت حمام نواب شده‌اند سارا سلطان خاتون و سارا هاجر خاتون (دختران حاج نواب از نوادگان قاجار و سرشناسان محله) بوده‌اند که این حمام را در بازارچه محله عود لاجان تهران بنا نهادند و حمام به نام پدرشان نواب شهرت یافت.
در دوره پهلوی، درباریان پهلوی از حمام نواب استفاده می‌کردند؛ حتی تا چندین سال گذشته نیز حمام نواب به فعالیت خود ادامه می‌داد تا اینکه به علت حمام دار بودن خانه‌ها، از مشتری‌های حمام نواب کاسته شد و متولیان آن دیگر از عهده مخارج حمام بر نیامدند؛ در نهایت شهرداری مالکیت حمام نواب را به عهده گرفت.
دلیل معروف شدن حمام نواب
چهل و یکی دو سال پیش، مسعود کیمیایی، حمام نواب را به عنوان محل فیلمبرداری قیصر انتخاب کرد و یکی از مهیج‌ترین صحنه‌های فیلم، یعنی کشته شدن «کریم آب منگل» به دست قیصر را در حمام نواب جلو دوربین برد. فیلم قیصر که تأثیرش بر سینمای زمان خود بی‌نیاز از شرح است، به سرعت سر زبان‌ها افتاد و به تَبَع حمام نواب نیز معروفیت زیادی پیدا کرد.
اما می‌توانیم سرنوشت حمام‌های قاجاری تهران را مطالعه کنیم که داستان حمام نواب جزء آنها باشد. این حمام‌ها پس از دورهٔ قاجار، خصوصاً از زمانی که رفتن به خزینه موقوف و تعبیه دوش اجباری شد و بعدتر که مردم نمره‌های خصوصی را بر حمام‌های عمومی ترجیح دادند، دخل و تصرفات معماری زیادی را تجربه کردند و خیلی عامیانه بگوییم که از ریخت افتادند.
کسی اهمیت نمی‌داد که کاشی‌های قاجاری از کف حمام کنده شوند و جای خود را به موزاییک‌های سیمانی دهند یا گرم‌خانهٔ حمام با ساخت دوش، تقارن معماری خود را از دست بدهد یا گچ‌بری‌ها و آهک‌بری‌های ظریف زیر توده‌ای از گچ و سیمان دفن شوند.
تازه این زمانی بود که حمام‌های قدیمی هنوز مشتری داشتند و کار و بارشان به دک نبود. خود پیداست که وقتی آب لوله کشی همه‌گیر و هر خانه‌ای صاحب حمام شد، چه بر سر حمام‌های قجری آمد. اما بعضی‌‌هایشان سخت جان بودند. این‌ها در محله‌های مهاجرنشینِ نزدیک بازار قرار داشتند و چون حواشی بازار از قبیل پادوها و شاگرد مغازه ها و باربرها غالبأ در خانه‌های اشتراکی فاقد حمام زندگی می‌کردند و می‌کنند، همچنان محتاج این گونه حمام‌ها بودند و هستند.
حمام نواب خانوادگی است
در حمام بود که مردم، دختران را برای پسران خویش خواستگاری می‌کردند؛ اگر پسری برای دختر دم بختشان پا پیش گذارده بود، دزدانه، سر تا پایش را برانداز کرده و سلامت جسمش را می‌سنجیدند؛ حمام عروسی و زایمان می‌گرفتند و دیگران را به جشن و شادی خویش فرامی‌خواندند؛ خستگی تن را با مشت و مال دلاک و خستگی روح را با درد دل‌های دوستانه به در می‌کردند؛ رگ می‌زدند و سبک می‌شدند؛ آب تنی می‌کردند و شادمان می‌گشتند و خلاصه حمام را در جایگاه یک نهاد اجتماعی پراهمیت می‌نشاندند.
این روح حمام بود، اما جسمش نیز دست کمی از روحش نداشت. نه تنها با کاشی‌کاری‌ها، نقاشی‌ها و آهک بری‌ها و حجاری‌های استادانه، نمایشگاهی از هنرهای گوناگون را پیش چشم می‌نهاد، بلکه معماری‌اش از گستره و ژرفای دانشی حکایت می‌کرد که آزمون دشوار سده‌ها و هزاره‌ها را از سر گذرانده بود. این همه زمانی بود که حمام به خانه‌های مردم راه نیافته بود و فقط معدودی از خانه‌های اعیان و اشراف دارای حمام اختصاصی بودند.
حمام‌های سنتی در دوره مدرن
با آغاز دوران جدید و پیشرفت تکنولوژی (از جمله لوله کشی آب)، حمام نیز این فرصت را یافت که به خانه همه مردم راه پیدا کند و این سرآغازی بود بر انحطاط حمام‌های عمومی و تخریب آنها. برای نمونه، در اواخر دوره قاجار، تهران صاحب 182 حمام بود و تقریبا به ازای هر 1400 نفر از جمعیت 250 هزار نفری شهر، یک حمام وجود داشت، اما حالا از این تعداد شاید کمتر از 20 تا باقی مانده باشد، غالبا هم به شکل متروک و نیمه ویران! با این حال در سراسر ایران، حمام‌هایی هستند که به علت نفاست معماری یا علل و اسباب دیگر از گزند تخریب به دور مانده و تبدیل به موزه، رستوران، نمایشگاه و از این قبیل شده‌اند. در صفحه ایران‌گردی این هفته به سراغ معروف‌ترین حمام‌های ایران می‌رویم که به موزه و نمایشگاه تبدیل شده‌اند.
پاتوق مردم قدیم، چه در ایران و چه بسیاری از کشورهای دنیا، در بازار و حمام و قهوه خانه ها بود که فرصتی برای تعامل اقتصادی و فرهنگی و تجاری و گفت و شنودهای روزمره بود. شاید به همین خاطر، بازار و حمام، همواره از معماری تحسین برانگیزی در کشور برخوردار بوده و معمولا با تزئیناتی چون کاشی کاری، نقاشی، کادربندی و دکوراسیون سنتی جذابی همراه می شد.
آدرس و پیشینه حمام نواب
حمام های تاریخی ایران که نمونه اش را در فین کاشان و سمنان مشاهده می کنیم، بخشی از هویت و فرهنگ این مرز و بوم است که برای حفظ و دوام آن باید همه تلاش کنند و این تنها وظیفه دولت (سازمان میراث فرهنگی ) نیست. امروز شمار معدودی حمام تاریخی در کشور مانده که بعضاً بخاطر افزایش درآمد و رونق کسب و کارش، تغییر کاربری داده شده و به موزه و فروشگاه تبدیل شده اند. یکی از این حمام های قدیمی، این حمام است که یکی از صدها حمام بازمانده از عصر قجر بوده و نگین منطقه ۱۲ شهر تهران به شمار می رود. جایی که امروزه در همان فضای حمام سنتی، بازارچه سنتی از هنر و صنایع دستی کشور برپا شده است.بازدید از حمام نواب، فواید بسیاری دارد. یکی اینکه با بافت قدیمی و سنتی شهر ری که تا حدودی همچنان آن رویه را حفظ کرده است آشنا می شوید و از تنها حمام بازمانده از عصر قجر این منطقه دیدن می کنید.
دومی، لوکیشن برخی از فیلمهای معروف و قدیمی سینمای ایران است که روزگاری، شاهد حضور بزرگان سینمای ایران در قبل و بعد از انقلاب بود را مشاهده خواهید کرد. همچنین، با صنایع دستی نقاط مختلف کشور که در بازارچه صنایع دستی حمام، در معرض دید علاقه‌مندان صنایع دستی قرار گرفته است، آشنا خواهید شد.
حمامی با بیش از یک هزار متر مربع مساحت که حدود بیست پله از کف بازار پایین‌تر است و آب آن از قناتی معروف به حاج علیرضا تا مین می‌شد. این حمام قبلاً یک چاله حوض و سه خزینه داشت که چاله حوض آن، از بزرگترین چاله حوض‌های تهران بود.
حمام تاریخی عودلاجان
محله‌ی عود لاجان، که در محور تاریخی و فرهنگی و تجاری امام زاده یحیی قرار دارد، اکنون نامی شناخته شده برای تهران‌گردها بوده و در سال ۱۳۸۵ هجری شمسی به فهرست آثار ملی ایران اضافه شد. از سال ۱۳۹۰ نیز به عنوان خانه صنایع دستی تهران، تحت نظر سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان تهران قرار دارد.
اگر قصد دارید در فضایی کلاسیک، مشغول غذا خوردن شوید، کافه گردی در این حمام را توصیه می‌کنیم. البته در کنار آن، فرصتی برای آشنایی با جاجیم و گلیم و مینا و خاتم اصفهان و انواع و اقسام دستاوردهای هنری اقلیم ایران برای شما فراهم است و اگر فرصتی برای رفتن به خیابان نجات الهی تهران ندارید، از این فرصت استفاده کنید.
بنابراین بازدید از این حمام تاریخی، یک تیر و چند نشان است و میتوانید تفریح هنری خوبی در یک آخر هفته سرد زمستانی باشد. وقتی وارد خیابان پیک دامغانی شوید، عمار تی آجری نظر شما را جلب میکند که بر روی سر در آن با کاشی‌های آبی و خط نستعلیق نوشته شده است: خانه صنایع دستی و هنر حمام نواب. حمام نواب در سال ۱۳۹۰ تغییر کاربری داد و به همت شهرداری منطقه ۱۲ و اتحادیه صنایع دستی کشور و سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان تهران به مرکز صنایع دستی شهر تهران تبدیل شد.
حمام نواب و جشنواره‌ها و مرمت آن
معرفی این خانه و برنامه‌هایی که بعضاً در آن بر پا می‌شود (مانند جشنواره‌ترشی)، از طریق شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی به خصوص در اینستاگرام، اطلاع داده می‌شود.
یکی از راه‌های افزایش گردشگر حمام نواب، اطلاع رسانی ویدئویی آن در شبکه‌های اجتماعی ویدئو محور مانند یوتیوب و آپارات است.
ایام نوروز، این حمام، مملو از گردشگر می شود که فرصت خوبی برای معرفی ظرفیت های ناب صنایع دستی ایران در این منطقه است. اطلاع رسانی چند زبانه با همکاری NGO هم میتواند ایده خوبی باشد.
معرفی ظرفیت های گردشگری تهران، توسط روابط عمومی شهرداری و سازمان فرهنگی و هنری این مجموعه با همکاری سازمان میراث فرهنگی و گردشگری تهران در مکان های مذهبی و مهم شهر، در دستور کار قرار بگیرد.
لوکیشن گردی، ظرفیت گردشگری فوق العاده ای است که عاشقان صنعت سینما را با ظرفیت های گردشگری کشور آشنا می کند و می تواند راهکاری برای توسعه گردشگری شهری باشد.
شهرداری تهران بیش از ۱۲ میلیارد ریال برای مرمت و بازسازی این اثر تاریخی عصر قجر هزینه کرده است که حمایت های مردمی نیز می تواند به بقای آن کمک کند. نیکوکاری در عرصه تاریخی نیز باید جدی گرفته شود.
چگونه به حمام نواب برویم؟
برای نوستالژی گردی آخر هفته ها، حمام نواب را به شما پیشنهاد می کنیم. جایی که برای عاشقان فیلم و معماری و فرهنگ، خاطرات بسیار دارد. یکی از مقصدهای تهران قدیم را در حمام نواب ببینید. محله عودلاجان شرقی، که در انتهای خیابان شهید محمد رضا ملا باقری واقع شده است، در شمال میدان باغ پسته بوده که کوی بیک دامغانی در آنجا قرار دارد.
اگر خود را به خط یک مترو تهران برسانید و در ایستگاه پانزده خرداد پیاده شوید، هم فرصت کاخ گلستان گردی دارید و هم گشتی در بازار تهران و هم از آنجا، می توانید به سمت عودلاجان ادامه مسیر دهید. از این مجموعه تاریخی تهران می توان از ساعت ۹ تا ۲۰ شب بازدید کرد.
هزینه ای بابت بازدید از شما دریافت نمی شود و میتوانید همانطور که گفتیم، از بازارچه صنایع دستی آن نیز استفاده کنید.
این حمام به چند دلیل از اهمیت زیادی برخوردار است و امروزه نیز بازدید کنندگان زیادی را به خود جلب میکند. نکته مهم در مورد این حمام قرار داشتن آن در یکی از قدیمی ترین منطقه های شهر تهران است. این حمام در منطقۀ ۱۵ خرداد و در کوچه ای قرار دارد که به امامزاده یحیی میرسد. دلیل دوم و اصلی شهرت این حمام استفاده از این مکان در فیلم قیصر است. بخش هایی از فیلم معروف قیصر در این حمام فیلمبرداری شده است. همین مسئله باعث شده تا بسیاری از علاقه مندان سینمای قدیم و بویژه علاقه مندان فیلمهای مسعود کیمیایی به این حمام بیایند و از لوکیشن فیلم قیصر بازدید کنند. این ماجرا باعث شده تا حمام نواب برای چندین بار مورد بازسازی و مرمت قرار گیرد و امروزه نیز پذیرای گردشگرانی باشد که برای بازدید از آن وارد بافت تاریخی و قدیمی شهر تهران می‌شوند. این حمام برای مدتی کوتاه نیز به نمایشگاه صنایع دستی تبدیل شد.
حمام قیصر
حمام قیصر نیز مانند دیگر حمام‌ها از هشتی (فضای سرپوشیده متصل به کوچه و ورودی)، سربینه (رخت کن حمام)، گرمخانه، سرویس بهداشتی، خزینه، استخر و ستون تشکیل شده است. در گذشته برای جلوگیری از اتلاف گرمای حمام‌ها و همچنین استفاده بهینه از منابع آب مثل قنات و…، حمام را پایین‌تر از سطح زمین می‌ساختند و برای دسترسی به حمام باید چند پله پایین می‌رفتید. برای ساخت این حمام از آجر، آهک، ساروج، سنگ و کاشی استفاده شده است. موقع مرمت، سیمان نیز استفاده شده است. مساحت حمام نواب بیش از هزار مترمربع بوده و آب مورد نیاز آن از قنات ” حاج علیرضا” تا مین می‌شد.
چاله حوض (حوض‌های بزرگ با آب سرد در حمام برای شناوری) این حمام از بزرگترین چاله حوض‌های تهران بود به‌طوری‌که جوان‌های محله، بعدازظهرهای تابستان به این حمام می‌آمدند و “چاله حوض بازی” می‌کردند به همین خاطر تابستان‌ها این حمام بسیار پر رفت و آمد
بیشتر تزیینات حمام بر اثر مرمت‌های صورت گرفته از بین رفته است، این تزیینات از میان لایه نازک آهک روی سطح دیوارها، قابل تشخیص بوده‌اند.
موقعیت مکانی
تهران، خیابان ری، محله عود لاجان شرقی، انتهای خیابان شهید محمدرضا ملاباقری، شمال میدان باغ پسته بک، کوچه بیک دامغانی (بازارچه سابق).
نحوه دسترسی به حمام نواب
از سه راه امین وارد خیابان ری شوید، کوچه‌ای در سمت راست این خیابان معروف به “دردار غربی” وجود دارد، وارد کوچه شده و از آنجا تابلوی حمام نواب را خواهید دید.
برای رفتن به این حمام، می‌توان از خط یک مترو نیز استفاده کرد، در ایستگاه پانزده خرداد پیاده شوید و به سمت عود لاجان مسیر را ادامه دهید.