کتابخانه و موزه ملی ملک از جمله کتابخانه‌های بزرگ کشور محسوب می‌شود که در آن تعداد زیادی نسخه‌های خطی و کتاب‌های ارزشمند یافت می‌شود. کتابخانه و موزه ملی ملک با پیشینه بیش از ۱۵۰ سال قدمت از جمله نخستین موزه وقفی خصوصی ایران است. این کتابخانه بزرگ دارای ۱۹٬۰۰۰ عنوان نسخه خطی گران‌بها و ارزشمند است. به همین سبب به یکی از ۶ کتابخانه‌های بزرگ کشور تبدیل‌شده است. ۵ کتابخانه بزرگ دیگر نسخه‌های خطی در کشور عبارت‌اند از کتابخانه ملی، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، کتابخانه آستان قدس رضوی، کتابخانه مرحوم آیت‌الله مرعشی نجفی و کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران. در میان تمام این ۶ کتابخانه بزرگ ملی، کتابخانه و موزه ملی ملک علاوه بر نسخ خطی دارای گنجینه‌ای بسیار نفیس از آثار تاریخی است.
کتابخانه و موزه ملی ملک علاوه بر نسخه‌های خطی، ۷۰٬۰۰۰ کتاب چاپی ۳۴۰۰ کتاب چاپ سنگی و ۵۴۸ عدد به‌عنوان نشریه ادواری در ۴۰۰۰ مجله دارد. اکثر عناوین چاپ سنگی کتابخانه و موزه ملی ملک مربوط به قبل از سال ۱۳۲۰ شمسی هستند و این بدان معنی است که این کتاب‌ها نخستین کتاب‌های چاپی ایران به‌حساب می‌آیند. چاپ سنگی یا طرح‌نگاری، گونه‌ای از چاپ قدیمی است که در زمان سلطنت فتحعلی شاه قاجار برای اولین بار از اروپا به ایران آمد. در این روش با استفاده از سنگ‌آهک نوشته یا تصویر را به روی سنگ منتقل می‌کردند و با روش‌های خاص شیمیایی آن را براق و برجسته می‌نمودند. این امر این امکان را برای آن‌ها فراهم می‌کرد که این تصویر‌ها و متن‌ها را بار‌ها و بار‌ها بتوانند روی کاغذهای مختلف چاپ کنند.
خانه ملک
خانه ملک که اکنون به کتابخانه و موزه ملی ملک تغییر کاربری داده است، از جانب یک شخص خاص وقف‌شده است. سنت نیکویی وقت و ارج نهادن به آن از قدیم در این سرزمین امری بسیار رایج و پسندیده در میان مردم ایران بوده است. ازآنجاکه کتابخانه و موزه ملی ملک از محل موقوفات خود همواره عوایدی هم دارد، از محل این عواید دائماً در حال خرید و اضافه کردن به منابع کتاب‌های خطی و چاپی خود و نیز پربارتر نمودن و باارزش‌تر کردن مجموعه‌ی کتابخانه و موزه ملی ملک است. این امر سبب افزایش سطح آگاهی تاریخی و اطلاعات کلی عمومی مردم از تاریخ گذشته کشور خود و نیز رونق و فعالیت‌ها در زمینه‌های هنری فرهنگی می‌شود. بازدید هرچه بیشتر از این مکان باعث گسترش آوازه هنر و فرهنگ ریشه‌دار ایران و ایرانی در سراسر جهان خواهد شد.
تاریخچه کتابخانه و موزه ملی ملک
کتابخانه و موزه ملی ملک توسط حسین آقا ملک در سال ۱۳۱۶ شمسی تأسیس شد. او کتابخانه را به همراه املاک و مستغلات‌ای وقف آستان قدس رضوی نمود. کتابخانه و موزه ملی ملک تا سال ۱۳۷۵ در خانه ملک برپا بود اما حاج حسین از آغاز کار قصد داشت که بنای ساختمان را گسترش دهد و آن را بزرگ‌تر کند. بنابراین وی در ۲۹ تیرماه سال ۱۳۲۳ قطعه زمین بزرگی را در باغ ملی تهران به‌منظور ساخته کتابخانه‌ای جدید وقف کرد. ساختمان جدید سال‌ها بعد یعنی در سال ۱۳۶۴ تا ۱۳۷۵ ساخته و بهره‌برداری شد. ساختمان جدید کتابخانه و موزه ملی ملک در خیابان امام خمینی تهران که در آن زمان خیابان سپه نامیده می‌شد، واقع‌شده است و در مجاورت با ساختمان امور خارجی قرارگرفته است.
کتابخانه و موزه ملی ملک از همان سال ۱۳۱۶ تا ۱۳۷۵ در مکان قدیمی خود برپا بود هرچند حاج حسین ملک زمینی را در باغ ملی تهران به‌منظور ساختمان جدید برای کتابخانه و موزه ملی ملک وقف کرده بود. همان‌جایی که هم‌اکنون کتابخانه و موزه ملی ملک در آن قرار دارد. بعد از فوت حاج حسین دستور ساخت این بنای جدید صادر شد و در مدت کمی ساختمان جدید کتابخانه و موزه ملی ملک ساخته شد ولی حاج حسین نتوانست حاصل کارش را ببیند پیش از اتمام آن در‌گذشت. این ساختمان جدید توسط آستان قدس رضوی ساخته شد و با نام‌گذاری ملک بر روی کتابخانه و موزه ملی ملک، نام او را برای همیشه در تاریخ ماندگار کرد.
حاج حسین ملک در زندگی‌نامه خودنوشت خود، یادآور شده که در سال ۱۲۵۰ خورشیدی در همین خانه چشم به جهان گشود. ازاین‌رو می‌توان دریافت که این خانه چگونه بیش از ۱۵۰ سال پیشینه تاریخی دارد و قدمت بنای آن به نخستین سال‌های فرمانروایی و حکمرانی قاجاریه در ایران باز می‌گردد.
موزه ملی ملک تهران
آقای ملک در روزگار پهلوی با تخریب بخش اندرونی ساختمان کتابخانه و موزه ملی ملک را در سه طبقه پایه‌گذاری کرد. این بازرگان فرهیخته و واقف بزرگ در زندگی‌نامه خودنوشت از زورخانه‌ای پیوسته یادکرده که به پدرش حاج محمدکاظم ملک‌التجار تعلق داشته است این احتمال می‌رود که همزمان با ساخت بنای کتابخانه آن زورخانه نیز تخریب‌شده باشد.
کتابخانه و موزه ملی ملک طبق وقف نامه و زیر نظر مسئولان آستان قدس رضوی اداره می‌شود و مؤسسه غیردولتی و غیرانتفاعی به شمار می‌رود. مؤسسه فرهنگی کتابخانه و موزه ملی ملک دارای پنج رکن اساسی ازجمله مجمع عمومی، هیئت‌مدیره، مدیرعامل، ناظر استصوابی و بازرس قانونی است. تمامی این ارکان اهداف خاصی را که در اساس‌نامه مؤسسه و کتابخانه و موزه ملی ملک ثبت‌شده را دنبال می‌کنند. این اهداف شامل مراقبت و نگهداری درست از گنجینه کتابخانه، توسعه دائمی منابع کتابخانه، معرفی آثار هنری فرهنگی گذشتگان می‌شود و البته همچنین گردآوری آثار نفیس با بودجه‌ای که در اختیار مجموعه قرار گرفته شده است.
در کتابخانه و موزه ملی ملک نمایشگاه‌های دائمی نیز وجود دارند و سالانه نشست‌ها و کارگاه‌ها و نمایشگاه‌های مختلفی نیز در این محل دایر می‌شود که علاقه‌مندان به موضوعات این نشست‌ها می‌توانند در آن شرکت کنند.
آشنایی بیشتر با کتابخانه و موزه ملی ملک
همان‌طور که گفتیم در این کتابخانه قریب به ۱۰۰٬۰۰۰ جلد کتاب خطی و چاپی نگهداری می‌شود علاوه بر همه‌ی مجموعه کتاب‌های گنجینه این کتابخانه، چندین تالار مطالعه نیز در این کتابخانه وجود دارند. این تالار‌ها همه‌روزه افراد زیادی را برای خواندن کتاب در خود پذیرا می‌شوند. و این به‌نوبه خود تجربه جذابی است که در فضای دل‌چسب کتابخانه و موزه ملی ملک تجربه خواندن کتاب را هم داشته باشیم.
در کتابخانه و موزه ملی ملک بخش‌های مختلفی وجود دارند.
از جمله بخش تخصصی و فنی که وجود همگی آن‌ها از نیاز‌های مجموعه‌داران نسخه‌های خطی هستند. اتفاق جالب دیگری که در کتابخانه و موزه ملی ملک می‌افتد، مرمت نسخه‌های خطی می‌باشد. فیلم و اسناد مکتوب ملی روشنگر دانش و هنر هر سرزمین است و جنبه‌های مختلف تاریخی سیاسی فرهنگی و هنری را شامل می‌شود و ارزش مطالعاتی بسیار زیادی دارد. خواسته یا ناخواسته مستند‌نگاری‌ها و آسیب‌های وارده به این نسخ ما را بر آن داشته که آن‌ها را به روش‌های مختلف مرمت و بازسازی نماییم. صحافی، جلد‌سازی، عکاسی و تهیه میکروفیلم ازجمله فعالیت فرهنگی این مرکز است که در این کتابخانه انجام می‌شود.
دفتر انتشاراتی که در مؤسسه و کتابخانه و موزه ملی ملک از زمان گذشته تأسیس‌شده است از سال ۱۳۴۸ شمسی تاکنون مشغول چاپ و نشر نسخه‌های خطی موجود در این کتابخانه است. چاپ آثار مرتبط با نسخه‌های خطی معمولاً نیازمند زمینه‌های قبلی و انجام پژوهش‌هایی مرتبط با این نسخ خطی است. این فعالیت‌ها زیرمجموعه فعالیت‌های این انتشارات که واقع در کتابخانه و موزه ملی ملک است، انجام می‌گیرد.
در کتابخانه و موزه ملی ملک تقریباً ۴۵٬۰۰۰ عنوان کتاب در ۹۰٬۰۰۰ جلد به زبان‌های مختلف فارسی و عربی یافت می‌شود. همچنین در این کتابخانه کتاب‌هایی به زبان انگلیسی، روسی، فرانسه، آلمانی، اسپانیول، ترکی آذربایجانی، استانبولی، ایتالیایی، دانمارکی، لهستانی، اردو، گرجی، رومانیایی و سوئدی نیز دیده می‌شوند.
جستجو در کتابخانه ملک تهران
موضوعیت این کتاب‌ها به‌طورکلی در مورد ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی است. دانش ایران‌شناسی شاخه منظم از علمی است که به مطالعه فرهنگی ایران باستان گذشته تا به اکنون می‌پردازد. دانش اسلام‌شناسی یا همان مطالعات اسلامی در بردارنده‌ی آموزه‌های اساسی دین اسلام هستند را شامل می‌شود. هر دو این موضوعیت‌ها به تاریخچه فرهنگی با نیم نگاهی به اسلام‌شناسی اشاره می‌کند.
علاوه بر این کتاب‌ها، وجود نشریات ادواری در ۸۰۰ عنوان و ۷۰۰۰ جلد روزنامه، ماهنامه، هفته‌نامه، گاهنامه، فصلنامه و سالنامه گنجینه کتابخانه و موزه ملی ملک را پربارتر کرده است. اسناد تاریخی هم در این کتابخانه بخشی را به خود اختصاص داده است که شامل ۶۴٬۰۰۰ برگ سند می‌شود. عمده اطلاعاتی که در این سند‌ها یافت می‌شوند شامل فرمان‌ها، احکام، مکتوبات اداری، دیوانی، اسناد حقوقی مالی و مکاتبات خصوصی و شخصی هستند که برخی از آن‌ها بیشتر از سایرین حائز اهمیت هستند.
از سال ۱۳۸۶ بخش دیجیتال، با تصمیم‌گیری هیئت‌مدیره به‌عنوان بخش جدیدی در کتابخانه و موزه ملی ملک راه‌اندازی شد. در این بخش می‌توان نسخه‌های خطی چاپ سنگی را به‌صورت دیجیتال مشاهده کرد و به زبان‌های مختلف دنیا ترجمه نمود. این بخش تا سال ۱۳۹۹ روزبه‌روز کامل‌تر شد. همچنین در سال ۱۳۹۰ مجموعه جدیدی از موارد دیداری و شنیداری در کتابخانه و موزه ملی ملک افتتاح شد. کار‌های نوین و همراه با پیشرفت تکنولوژی در این بخش انجام می‌شوند ازجمله اینکه بیش از ۷۰۰ عنوان لوح فشرده، پوستر، کاتالوگ و… فرهنگی را ارائه می‌دهند.
برخی از صاحب‌نظران در حوزه هنر بر این باورند که دسترسی به منابع دیجیتالی میراث فرهنگی که از بخش‌های تازه تأسیس کتابخانه و موزه ملی ملک است، موجب می‌شود تا امکان خلق محتوا‌های جدید همراه با‌ایده‌هایی نو و داستان‌های جذاب توسط هنرمندان معاصر فراهم شود و ما شاهد و ارج دهنده‌ی آثار ارزشمند این هنرمندان باشیم.
قسمت‌های مختلف کتابخانه و موزه ملی ملک
موزه‌ی مجموعه کتابخانه و موزه ملی ملک نیز مانند کتابخانه آن بسیار پربار و پر از گنجینه‌های ارزشمند است در این موزه ملی ملک سعی شده تا آثار نفیسی از تاریخ ایران‌زمین جمع‌آوری شود و در انظار عمومی نمایش داده شود.
موزه ملک ۷ مجموعه‌ی زیر را شامل می‌شود:
• سکه‌های کتابخانه و موزه ملی ملک شامل ۳٬۰۰۰ عدد سکه و مدال ایرانی مربوط به همه ادوار ایران از سده ششم پیش از میلاد گرفته تا دوران پهلوی در عصر معاصر. در این مجموعه سکه‌هایی نیز از یونان، امپراتوری اسکندر مقدونی، امپراتوری بیزانس، خلفای اسلامی و امپراتوری عثمانی دیده می‌شوند. وقتی وارد این موزه می‌شوید ۱۰٬۰۰۰ عدد سکه مربوط به دوران لیدیه زمان پهلوی دوم که در سمت راست لابی موزه قرارگرفته به چشم می‌خورد که جزء اولین مجموعه‌های این موزه است. از جمله‌ی این سکه‌ها می‌توان سکه فتحعلی شاه در لباس ایل و سکه سلطنت ۵۰ روزه حسین‌علی میرزا را نام برد که در این مجموعه زیبا قرار دارند.
• مجموعه‌ای دیگری از آثار کتابخانه و موزه ملی ملک، از هنر‌های نقاشی و لوستر و مبلمان تشکیل‌شده است. نقاشی‌های هنرمندان مشهور ایرانی مانند کمال‌الملک غفاری، هادی خان تجویدی، لطفعلی صورتگر و تعدادی از هنرمندان اروپایی ازجمله این آثار‌ها است.
• آثاری از هنر لاکی مانند هم در کتابخانه و موزه ملی ملک وجود دارند. هنر لاکی از جمله هنر‌هایی است که در گذشته توجه بیشتری به آن می‌شد و پیشینه‌ای قدیمی و طولانی دارد. شواهد حاکی از آن است که این هنر زیبا در ایران رشد تکامل و حتی رواج یافته است. به‌هرحال آثار ماندگار به‌جامانده در زیارتگاه‌ها و مکان‌های مقدس یا مراکز عمومی و خصوصی مرتبط با نگارگری، محل بروز و ظهور هنر و نقاشی لاکی بوده است. در این مجموعه ۸۶ عدد قلمدان، قاب آینه و سر‌چسب‌دان‌هایی با نقاشی‌های لاکی که قدمت برخی از آن‌ها به ۳۰۰ سال می‌رسند.
بخش‌های نوستالژیک کتابخانه و موزه ملی ملک
• در این مجموعه از کتابخانه و موزه ملی ملک، تمبر‌های قدیمی نیز موجود است. هزاران عدد تمبر‌هایی از اولین آن‌ها تا زمان فعلی معاصر را در‌بر‌می‌گیرند. مجموعه این تمبر‌ها به ۱۰۰ هزار عدد می‌رسند که در طبقه زیرزمین کتابخانه و موزه ملی ملک به نمایش درآمده است. به زبانی دیگر تمبر‌ها همان مدرکی چاپی هستند که بیانگر پیش پرداختی برای خدمات پستی محسوب می‌شدند.
• فرش‌ها مجموعه دیگری هستند که در کتابخانه و موزه ملی ملک به چشم می‌خورند. این فرش‌ها شامل ۳۴ تخته قالی و قالیچه ایرانی است که قدمت آن‌ها به دو سده اخیر بازمی‌گردد.
• مجموعه بعدی مجموعه بانو عزت ملک فرزند حاج حسین است که به کتابخانه و موزه ملی ملک اهداشده است. این مجموعه شامل نسخه‌های خطی، قلمدان و… می‌باشند.
• و آخرین مجموعه‌ای که در کتابخانه و موزه ملی ملک نگهداری می‌شود آثار خوشنویسی از برجسته‌ترین خوشنویسان ایرانی و اسلامی است. این هنر زیبا از دیرباز به دلیل کاربردی بودن، طرفداران خاص خود را داشته و همچنان هم در میان ایرانیان رواج دارد. کتابخانه و موزه ملی ملک آثار خوشنویسی بلند آواز‌ترین و نامدارترین خوشنویسان ایران، همچون یاقوت مستعصمی، علیرضا عباسی، میرعماد، احمد نیریزی، درویش عبدالمجید طالقانی، میرزا غلامرضا اصفهانی و… را در خود جای‌داده است.
دسترسی
خانه ملک خانه‌ای که هم‌اکنون با نام کتابخانه و موزه ملی ملک شناخته می‌شود، در بازار بین‌الحرمین تهران قرارگرفته است. برای بازدید از کتابخانه و موزه ملی ملک می‌توانید در زمان‌های خاص که تور‌های ویژه‌ای برای بازار گردی با محوریت خانه تاریخی ملک و همزمان با فرارسیدن دهه کرامت و برگزاری جشنواره‌های فرهنگی هنری مختلف مراجعه نموده و از گردش هنری خود لذت بیشتری ببرید.
آدرس موزه ملک
کتابخانه و موزه ملی ملک به لحاظ جغرافیایی در خیابان امام خمینی تهران و میدان مشق، روبروی ساختمان وزارت امور خارجه قرارگرفته است. و به‌طورکلی ۶ مجموعه در این موزه جای گرفتند ازجمله سکه‌ها، آثار هنری، قلمدان، تمبر، فرش و مجموعه‌اشیاء اهدای خانم ملک.
بازدید از کتابخانه و موزه ملی ملک همانند سایر موزه‌ها در ساعاتی خاص امکان‌پذیر است ساعت بازدید از موزه ملک در شش ماهه اول سال از ساعت ۸: ۱۵ صبح تا ۴: ۴۵ عصر و البته در روز های پنجشنبه تا ساعت ۳ و ۴۵ دقیقه عصر و در شش ماهه دوم سال ساعت ۸: ۳۰ تا ۴: ۱۵ است و در روز جمعه و تعطیلات رسمی هم تعطیل است.
برای آمدن به کتابخانه و موزه ملی ملک اگر از مترو استفاده می‌کنید، می‌توانید به‌ایستگاه متروی امام خمینی بیایید. ایستگاه مترو امام خمینی نزدیک‌ترین ایستگاه به کتابخانه و موزه ملی ملک است. برای آمدن به متروی امام خمینی کافی است که از قطار خط یک تجریش_کهریزک و یا خط دو فرهنگسرا_صادقیه استفاده کنید. وقتی به‌ایستگاه امام خمینی رسیدید، در خیابان امام خمینی کمی به سمت غرب پیاده‌روی کنید تا سر در معروف به باغ ملی را مشاهده کنید. سپس وارد میدان مشق شوید و ازآنجا به کتابخانه و موزه ملی ملک بروید. شما همچنین می‌توانید در‌ایستگاه متروی حسن‌آباد پیاده شوید و خیابان امام خمینی را به سمت شرق بیایید تا به کتابخانه و موزه ملی ملک برسید.
مسیر اتوبوسی
پایانه اتوبوس‌رانی امکان بسیار خوب دیگری است که در میدان امام خمینی فراهم است. از تمام نقاط شهر تهران می‌توان با اتوبوس خود را به کتابخانه و موزه ملی ملک رساند. البته ناگفته نماند که با تاکسی هم می‌توانید خود را به این میدان برسانید.
تماشا و بازدید از کتابخانه و موزه ملی ملک فرصت خوبی برای اهالی دانش و متخصصان رشته‌های مختلف هنری است. در این مجموعه می‌توانید علوم مختلف را از منابع اصلی آن‌ها برداشت و تجزیه تحلیل کنید. کتابخانه و موزه ملی ملک همانند سرچشمه گوارا سیراب‌کننده همه تشنگان متخصص در زمینه‌های علوم تاریخی و هنری مختلف و کنجکاوان و کنکاشگران تاریخ، به‌خصوص از طریق آثار به‌جامانده و نسخه‌های خطی اصلی است. مکان‌های دیدنی موجود در بازار قدیمی تهران مکان‌هایی است که سالانه گردشگران خارجی بی‌شماری را پذیرا می‌شود. پس شما هم وقت را غنیمت بشمارید و کتابخانه و موزه ملی ملک را به‌عنوان مقصد بعدی گردشگری خود انتخاب کنید. امیدواریم که از تجربه بازدید از این موزه زیبا بهره‌مند شده و اوقات خوشی را در آن‌جا سپری کنید.
برای کسب اطلاعات بیشتر از نحوه دسترسی به کتابخانه و موزه ملی ملک می‌توانید به وب‌سایت رسمی و صفحه اینستاگرام کتابخانه و موزه ملی ملک مراجعه کنید و به‌راحتی به اطلاعات موردنیاز خود دست‌یابید.