تاریخچه شهر تهران

تاریخچه شهر تهران مانند تاریخ هر شهر دیگری پر از فراز و نشیب هایی است که در طول قرن ها رقم خورده. دانستن تاریخچه شهر های بزرگ و تاریخچه شهر تهران به ما برای درک سیر و تحول این شهرهای بزرگ کمک میکند.و از این طریق بهتر میتوانیم روند پیشرفت این شهرها و مراحل تبدیل آن به یک شهر مدرن و مهم را بدانیم. در این مطلب با مطالعه تاریخچه شهر تهران میخواهیم از تمام رازهای پیدا و پنهان این شهر با خبر شویم تا بهتر با پایتخت کشورمان آشنا شویم.

تاریخچه شهر تهران از چه سالی آغاز میشود؟

تا سالها تاریخچه شهر تهران را به 3000سال قبل از میلاد منسوب میداشتند و سند ادعای این حرف نیز یکی از نوشته های تئودوسیوس یونانی بود که برای اولین بار در نام تهران را به عنوان یکی از توابع ری در کتاب خود آورده بود. اما قدیمی ترین سند به زبان فارسی تاریخچه شهر تهران را اینگونه نشان میدهد که این شهر پیش از سده‌ی سوم هجری قمری وجود داشته است، چرا که نویسنده ای به نام ابوسعید سمعانی در کتاب خود از شخصی به نام ابوعبدلله تهرانی رازی نام برده بود که نوشته شده اهل تهران ری بوده و در سال 261 هجری قمری برابر 874 میلادی در گذشته است. کاوش های باستان شناسان نیز در منطقه تپه های باستانی قیطریه به کشف 250 گور و دو هزار و پانصد ظرف سفالی و انواع زیور آلات انجامید که تاریخچه شهر تهران را به همان 3000 سال پیش منسوب میداشت، تا اینکه طی حفاری هایی که در سال 1393 برای حفر چاه های فاضلاب در خیابان مولوی تهران انجام میشد تاریخچه شهر تهران تغییری اساسی یافت. در طی این حفاری ها اسکلت زنی که در 7000 سال پیش میزیسته پیدا شد. از این پس و طبق کشف این استخوانها تاریخچه شهر تهران به 5000 سال پیش قبل از میلاد بازمیگردد. از تمدن هایی که در آن سالها تاریخچه شهر تهران را رقم زده سندی در دسترس نداریم و تنها چیزی که امروزه میدانیم این است که تهران یکی از توابع شهر ری بوده است و درواقع یکی از آبادی های قصران به شمار میرفته. قصران سرزمین وسیعی از مازندران تا شهرری بوده که به دو بخش قصران داخل و قصران خارج تقسیم بندی میشده. مطالعه تاریخچه شهر تهران نشان میدهد این شهر که امروزه از مهم ترین شهرهای ایران است در گذشته تنها یک ده کوچک در بخش قصران خارج بوده است.

وجه تسمیه شهر تهران

با مطالعه تاریخچه تهران با اسناد مختلفی رو به رو میشویم که هرکدام یک علت را به عنوان وجه تسمیه تهران ذکر کرده اند. گروهی معتقدند تهران که در گذاشته با رسم الخط عربی یعنی “طهران” نوشته میشده در واقع “کهران” بوده،به معنای یک منطقه گرمسیری. گروه دیگری میگویند تهران محل زندگی طایفه ای از طاهریان بوده و به همین خاطر اینگونه خوانده شده و عده ای نیز معتقدند ساکنان این شهر در گذشته از ترس حمله دشمنان به خانه هایی که در زیر زمین داشتند پناه میبردند و از همین رو به این منطقه “ته” “ران” میگفتند. “ته” به معنی زیر و کف و “ران” از فعل راندن. در همین باب قزوینی درباره ی تاریخچه شهر تهران و وجه تسمیه آن در کتاب آثار بلاد اینگونه نوشته است: «خانه‏ هاى اهالى طهران در زیر زمین ساخته شده و به مانند لانه‏‌ى مورچگان است هرگاه دشمنانى به آنان حمله‏ور شوند ساکنان طهران فورا در خانه‏‌هاى زیرزمینى خود پنهان مىشوند».

تاریخچه شهر تهران در طی حکومت های مختلف

تاریخچه شهر تهران به دو زمان پیش از اسلام و پس از اسلام تقسیم میشود پی از اسلام سلسله های ماد ها، هخمنشیان، سلوکیان و اشکانیان بر ایران حکومت میکردند. پایتخت همه ی این سلسله ها شهری به جز شهر تهران بوده زیرا همانطور که تاریخچه شهر تهران را بررسی کردیم دانستیم تهران تنها یکی از توابع کوچک ری و قصران بوده است.بنابراین تمام تاریخچه شهر تهران در این دوره ها به تاریخچه شهر ری معطوف میشود.

در دوره مادها ری و دماوند دو شهر مهم مذهبی و باستانی و از مراکز مهم دین زرتشت به شمار میرفتند و درواقع یک پایگاه بزرگ دینی برای زرتشتیان به شمار میرفته. اما با حمله‌ی اسکندر و آتش زدن اوستا و تخریب آتشکده ها امروزه هیچ اثری از آن قدمت دینی باقی نمانده. در دوره اشکانیان دوباره تاریخچه شهر تهران کمی قوت یافت چرا که پادشاهی اشکانی به نام تیرداد شهر “راگا” را بنا نهاد. در دوره پس از اسلام هم حکومت های عباسیان، سامانیان، آل بویه، غزنویان، سلجوقیان، خوارزمشاهیان،مغولان و ایلخانیان،تیموریان وصفویان و… بر ایران فرمان روایی میکردند. تا زمان حکومت صفویه از پایتخت بودن تهران خبری نبود و تاریخچه شهر تهران چندان غنی نیست و در همه ی این زمان ها ری به عنوانی شهری مهم تلقی میشد. اما در دوره صفویه که از رونق ری تا حدودی کاسته شده بود، به دستور شاه طهماسب صفوی که در سال 944 از هرات به طهران آمده بود بارویی در اطراف طهران ساخته شد که بر روی این بارو 114 برج به تعداد سوره های قرآن، قرار داشت. و اطراف این بارو نیز خندقی برای دفاع هرچه بیشتر از این شهر حفر شد. شاه طهماسب برای زیارت جد خویش یعنی امام‌زاده حمزه بسیار به پهنه طهران سفر میکرد که از علل ساخت این بارو نیز همین مسئله بود. پس از ساخت این برج و بارو ها بر رونق تهران افزوده شد. پس از دوره‌ی صفوی و با مطالعه ‌ تاریخچه شهر تهران مشاهده میشود که در روزگاری کریمخان زند قصد داشته تهران را به عنوان پایتخت سلطنت خود قرار دهد. در مرآت البلدان چنین آمده : «در تابستان ۱۱۷۳ بواسطه بدى هواى طهران، کریمخان به شمیران رفته و حکم کرد در غیبت او بناى عمارت سلطنتى و دیوانخانه بزرگ و باغ جنب دیوانخانه و یکدست حرمخانه در طهران بنا کردند، و اوائل زمستان که این عمارت تمام شده از شمیران کریمخان به شهر مراجعت نمود». اما بعدها از این تصمیمش صرف نظر کرد و به شیراز بازگشت. پس از مرگ کریمخان زند آقا محمد خان قاجار که طی جریاناتی به درگاه او پناه جسته بود به تهران آمد و تاریخچه شهر تهران را جور دیگری رقم زد.آقا محمد خان در سال 1210 هجری قمری تهران را پایتخت حکومت خود قرار داد و این شهر را دارالخلافه نامید تا روزی که خود خلیفه ی کل مسلمین گردد.او از آن جهت که تهران در موقعیت جغرافیایی خوبی داشت که میشد از طریق آن حمله ی دشمنان را کنترل کرد این شهر را به عنوان پایتخت حکومت قاجاربه پذیرفت. پس از او یعنی در زمان فتحعلی شاه تاریخچه این شهر از همیشه غنی تر شد و بر جمعیت ساکنین این شهر افزوده شد.به طور کلی دوره ی سلطنت قاجاریه نقش بسیار زیادی در پیشرفت و رشد و رونق تاریخچه شهر تهران داشته است اما عمده‌ی این پیشرفت در زمان حکومت ناصرالدین شاه قاجار رقم خورد. او که علاقه مندی زیادی به تهران نشان داد دستور ساخت دروازه و حصارهای متعدد در تهران را داد. با مطالعه تاریخچه شهر تهران میتوان پی برد که عمده افزایش جمعیت تهران در همان زمان رخ داده است. آثار عهد ناصری که تاریخچه شهر تهران را غنی تر کرده در فهرست آورده شده:

• مدرسه دارالفنون: این مدرسه به تشویق امیر کبیر ساخته شد. در ابتدا یک مدرسه‌ی نظامی و پزشکی بود اما بعد تر تمام علوم در این مدرسه تدریس میشد.

• تجدید بنای کاخ نیاوران

• کاخ گلستان

• ساخت 12 دروازه در سطح شهر تهران

• قصر عشرت آباد

• قصر یاقوت

• قصر سلطنت آباد

• مسجد و مدرسه سپهسالار

• راه آهن حضرت عبدالعظیم

آثار ساخته شده در دوره ناصر الدین شاه به قدری پر اهمیت و با ارزش بوده اند که اگر امروز تمام آنها تمام و کمال وجود داشت تهران یکی از جاذبه های معروف گردشگری در جهان میبود. اما تمام این آثار که در طول دوره 50 ساله حکومت ناصر الدین شاه ساخته شد در زمان سلطنت شاه های بعدی به علت قرض های کمر شکن دولت ایران بودجه ای برای عمران و آبادنی کل کشور و ایران نبود و بیشتر این بنا ها که در طی این سالها نیاز به مرمت داشتند رفته رفته از بین رفتند. تاریخچه این شهر در عصر پهلوی در یال 1305 با روی کار آمدن خاندان پهلوی ،حکومت قاجار به پایان رسید و صفحه‌ی جدیدی از تاریخچه شهر تهران ورق خورد.تهران کماکان پایتخت ایران ماند و سرمایه گذاری های اقتصادی و صنعتی در تهران گسترش یافت. از اقدامات رضا شاه برای غنی سازی تاریخچه شهر میتوان به ایجاد را آهن سراسری، بنیانگذاری ارتش،بانک ها و و وزارتخانه های جدید اشاره کرد. با مطالعه تاریخچه متوجه میشویم که اغلب مهاجرت های داخلی به مقصد تهران در همین سالها رقم خورد و همین امر نیز موجب گسترش تهران گشت. به منظور گسترش بیشتر شهر تهران دروازه های قدیمی شهر تخریب شده و خیابانهای جدید از جمله بوذر ، خیام ،شاهرضا(انقلاب) ،نظامی(کارگر) و شوش احداث شدند. همچنین عمارت های قدیمی در محدوده ارک نیز تخریب شد و بنای وزارتخانه های جدید مثل کاخ دادگستری ، وزارت دارایی و … پایریزی شد. در این میان تنها عمارتهای برجا مانده عمارت گلستان و شمس العماره بودند. در عهد سلطنت محمدرضا پهلوی تاریخچه شهر تهران عمیق ترین دگرگونی ها را تجربه کرد.تقسیم بندی تهران به دو قسمت شمالی و جنوبی نیز در همین دوران رقم میخورد. تجدد گرایی در همین زمان وارد تاریخچه شهر تهران میشود و از همان زمان گسترش مدرنیته در این شهر با سرعت بیشتری ادامه میابد.ساختمان های شیک،ورزشگاه ها و فرودگاه نیز در همان دوره در تهران ساخته میشود.پس از انقلاب ۱۳۵۷نیز این شهر همچنان مورد تواجه قرار گرفته است. واقعیت تاریخچه شهر تهران این است که این شهر قدمت چندانی ندارد،چه در مقایسه با شهرهای دیگر ایران و چه در قیاس با دیگر پازتخت های جهاک. ۲۰۰سال قدمت برای پایتخت بودن کشوری چون ایران که از کهن ترین کشورهای جهان است و یکی از بزرگترین تمدن های بشری را درخود جای داده سالهای زیادی نیست. هرچند که در همین سالهای اندک،همانطور که گفته شد تمام تلاشها برای غنی سازی تاریخی این شهر توسط پادشاهان مختلف انجام شده. در سالهای اخیر نیز تمام سعی همگان بر این بوده که تمام المانهای مدرنیته به این شهر وارد شود تا از هیچکدام از المان های مدرنیته عقب نماند. امروزه تهران به پایتخت شلوغی و آلودگی هوا تبدیل شده که فرصتی برای سر و سامان دادنش پیدا نمیشود اگر تلاشی برای نجاتش از این مهلکه انجام نشود بدون اینکه اتفاق تازه‌ای به تاریخچه شهر تهران افزوده شود،بی حاصل بر سالهای عمرش افزوده خواهد شد.