زندان هارون الرشید شهر ری یا آتشکده ساسانی یکی از بناهای تاریخی کشور ایران است. یکی از جذابیت‌های زندان هارون الرشید همرنگی این سازه با محیط اطراف خود بوده که از فاصله دور قابل تشخیص نیست. یکی از دلایل کاربری زندان برای ساختمان زندان هارون الرشید همین موضوع است. چون عابران و مسافران این زندان را از تپه‌های مجاور تشخصی نداده و این مکان تا مدت زیادی شناسایی نشده بوده است.
البته چیزی که در حال حاضر از زندان هارون الرشید باقی مانده با بنای تاسیس شده تفاوت فراوانی دارد. یکی از اصلی‌ترین بناهای موجود در حوالی زندان هارون الرشید وجود حوضچه بزرگ آب در گرداگرد زندان هارون الرشید برای جلوگیری از فرار زندانیان بوده است که امروزه این موضوع به دلیل نبود بقایای این توصیفات اصلا قابل درک نیست. پس از مرمت ساختمان زندان هارون الرشید تغییراتی در نما و ظاهر مشاهده شده است. مثلا بند کشی‌ها با استفاده از موادی نظیر آهک و ساروج رنگ تیره تری نسبت به قبل پیدا کرده است. این موضوع به ناچار برای استحکام سازه این زندان مورد استفاده قرار گرفته است.
شهر ری و زندان هارون الرشید
شهر ری یکی از اولین شهرهای تاسیس شده در دنیاست. اقوام آریایی حدود 8000 سال قبل از میلاد مسیح در این منطقه سکونت داشتند. بزرگترین شهر حکومت مادها شهر ری بوده است. معنی لغوی شهر ری به معنای شهر سلطنتی است.
با گذشت زمان و تغییر حاکمان در تاریخ ایران حاکمان زیاریان و سلجوقیان این شهر را برای مرکز حکومت و پایتخت برگزیدند. در گذشته بنابر هر دوره حکومتی نام‌های متفاوتی همانند رکس، ارشکیه، شیخ البلاد و ری شهر برای شهر ری انتخاب شده است. تاریخ شناسان و کارشناسان موضوعات اجتماعی، شهر ری را به دوره قبل و پس از پیدایش اسلام تقسیم کرده‌اند. در دوران قبل از اسلام این شهر یکی از مراکز اصلی زرتشتیان بوده است. این شهر به دلیل قرار گرفتن در راه ابریشم یک مکان بسیار مهم تجاری در ایران باستان بوده است.
در ادامه پس از جنگ نهاوند، شهر ری هم مثل بقیه کشور ایران به دست مسلمانان افتاد. در آغاز قرن چهارم مرداویج دیلمی این شهر را به عنوان پایتخت خود معرفی کرد. این شهر در حکومت رکن الدوله هم بسیار مورد توجه بوده و پایتخت حکومت بوده است. در آغاز پیدایش اسلام در خاور میانه این شهر با بغداد هم رده بوده و جزو ارکان اصلی حکومت بوده است. این شهر به عنوان عروس شهرها و سکه جهان اسلام شهرت داشته است. ظاهرا شهر ری پرجمعیت‌ترین شهر جهان در دوران آغاز اسلام بوده است.
در قرن اخیر نیز با گسترش تهران و پایتخت بودن، شهر ری نیز به یکی از مناطق شهرداری تهران تبدیل شده است. به دلیل قدمت این منطقه در بسیاری از امور مذهبی و سیاسی و اقتصادی قطب می‌باشد.
شهر ری در گذر تاریخ
در ادامه با وقایع مهم تاریخی شهر ری آشنا خواهید شد:
1. ورود اسکندر به منطقه‌ای با نام راگا 330 سال قبل از میلاد مسیح
2. شهر ری در کنترل کلیسای شرق سال 430 میلادی
3. تصرف ری توس مسلمانان سال 640 میلادی
4. به قدرت رسیدن عباسیان و انتقال قدرت به ری در سال 750 میلادی
5. به قدرت رسیدن هارون الرشید (متولد شهر ری) در سال 786 میلادی ظاهرا تغییر کاربری زندان هارون الرشید شهر ری در این مقطع زمانی صورت گرفته
6. وفات حضرت شاه عبدالعظیم حسنی و زلزله بزرگ و نابودگر در سال 864
7. اقامت ابن سینا در ری در سال 1010
8. حمله مغولان به شهر ری در سال 1241 میلادی
9. شروع حکومت صفویان در سال 1501 میلادی
10. اولین حفاری باستان شناسی در ری توسط اشمیت در سال 1934 میلادی
هارون الرشید
هارون عباسی پنجمین خلیفه سلسله عباسیان بوده است. قدرت هارون و فرزندش مامون در دوران عباسیان بسیار زیاد بوده است. حکومت عباسیان در دوره هارون درگیر جنگ داخلی و کشورگشایی بسیاری بوده است. هارون به شدت با شیعیان درگیر بوده و به راحتی آنان را سرکوب می‌کرده است. یکی از برجسته‌ترین ظلم‌های هارون زندانی کردن امام کاظم (ع) و شهادت این بزرگوار بوده است.
به دلیل مخالفان بسیاری که دولت هارون داشته و ثروت فراوانی که در حکومت هارون وجود داشته است. در بیشتر نقاط تحت فرمان هارون زندانی تاسیس شده است. در شهرهای بغداد و نیشابور و ری بقایای این بناها موجود است.
زندان هارون الرشید شهر ری در کتب مختلف
در لغت نامه دهخدا این زندان شهر ری بنایی در سمت جنوب شرقی شهر تهران در فاصله دوازده هزار گزی جاده تهران به خراسان معرفی شده است. این ساختمان در شمال جاده مزبور در دامنه کوه‌های مسگر آباد و مشرف به تنگه زیبایی به همراه درختان انار زیادی قرار دارد. در زمان قدیم این مجموعه را با نام و کاربری زندان شناخته و امروزه نیز به نام زندان هارون الرشید شهرت دارد.
مجموعه زندان هارون الرشید تحت شرایط طبیعی و انسانی فراوانی قرار داشته و ظاهر آن در حال حاضر بسیار متفاوت از زمان ساخت آن است. البته مرمت این زندان توسط ارگان‌های دولتی صورت گرفته ولی ظاهر واقعی ساختمان زندان هارون الرشید تغییراتی را داشته است. ساختمان زندان هارون الرشید در دوران آل بویه به عنوان زندان استفاده شده و به دلیل محل قرار گیری زندان هارون الرشید بیشتر برای زندانی انفرادی استفاده می‌شده است.
در فرهنگ فارسی زندان هارون الرشید همانند لغت نامه دهخدا تعیین جانمایی شده است. کاربری زندان هم توسط این نویسنده به این بنا با دلایل اشاره شده اطلاق شده است. البته در این فرهنگ اشاره شده به نظر گدار بنای نام برده شده از زمان سلجوقیان به عنوان یک ساختمان نظامی مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
در دانشنامه عمومی این زندان شهر ری با نام زندان خان معرفی شده است. این ساختمان در قرن 4 هجری قمری در همان مکان ذکر شده در کتاب دهخدا احداث شده است. در این کتاب شکل ظاهری ساختمان توصیف شده است. یک بنای مکعب مستطیل با ارتفاع 9 متر در دو طبقه کلیات این ساختمان است. طول و عرض این ساختمان در دو جهت یکسان و برابر 30 متر و 30 سانتی‌متر است. زندان هارون الرشید شهر ری دارای سازه سنگی و گچ و سیمان است.
در دانشنامه آزاد فارسی این ساختمانی سنگی با عنوان گنبد هارونیه در شهر توس هم وجود دارد. جالب‌ترین موضوع دستور عثمان بن هارون از صوفیان فرقه حشمتیه برای ساخت این دو بنا است. با توجه به تاریخ‌های ذکر شده در کتب تاریخی بنای این زندان قدیمی ترین بنای استان تهران است.
تاریخچه زندان هارون الرشید شهر ری
با توجه به مستندات موجود زندان هارون الرشید را باید به دو بخش تاریخی تقسیم کرد. ابتدا زمان ساخت زندان هارون الرشید به عنوان یک بنای نظامی در دوران سلجوقیان و سپس استفاده به عنوان زندان از این ساختمان بعد از دوران ورود اسلام به ایران دو کاربری اصلی این مجموعه بوده است. احتمالا اولین زندان انفرادی جهان زندان هارون الرشید بوده است.
اخیرا نیز کاربری زندان هارون الرشید با ارزش به دلیل عدم نظارت دستگاه‌های دولتی و سازمان میراث فرهنگی تبدیل به مکانی برای زندگی افراد بی خانمان شده بود. البته زندان هارون الرشید مدتی به دلیل دخالت رسانه‌ها تحت کنترل بود. ورود افراد و وسایل به این منظقه کاملا کنترل شد. ولی مجددا این زندان به حال خود رها شده و برخی ادعای بهره برداری به عنوان انبار محصولات کشاورزی را در این ساختمان داشتند.
آدرس زندان هارون الرشید شهر ری
در 10 کیلومتری شرق حرم حضرت عبد العظیم حسنی در سمت چپ جاده مشهد در بین دامنه کوه‌ها روستای کوچک و خالی از سکنه وجود دارد. در مجاورت این روستا چند مزرعه و درختان کهنسال انار و انجیر در محوطه استخر تنها حیات این منطقه است. یکی از قدیمی ترین ساختمان‌های شناسایی شده تا به امروزه در استان تهران زندان هارون الرشید شهر ری است. زندان هارون الرشید دقیقا در ضلع مقابل کارخانه سیمان تهران نسبت به جاده تهران مشهد قرار دارد.
این زندان دو طبقه با ارتفاع 9 متر توسط لاشه سنگ و ملات ساخته شده است. باستان شناسان زندان هارون الرشید را شبیه بناهای مذهبی قدیمی مثل آتشکده می‌دانند. ایجاد زندان هارون الرشید در دامنه کوه این نظریه را بسیار تقویت خواهد کرد. دلیل دیوارهای بلند و استفاده از سنگ و ملات در ساختمان قدیمی همیشه به دلیل مقابله با عوامل تخریب کننده بوده است. زندان هارون الرشید هم با دو نظر نظامی و یا زندان بوده که با توجه به مصالح و معماری خشک سازه این موضوع درست به نظر می‌رسد.
فضا و معماری زندان هارون الرشید
فضای داخلی زندان هارون الرشید در شهر ری یک دالان دارد. این دالان مسیر اتصال اتاقک‌های زیاد این بنا است. وجود تالار و سر در بسیار زیاد در ا زندان هارون الرشید ین ساختمان از نشانه‌های فضای تحت کنترل این ساختمان بوده است. طبقه فوقانی این سازه که متشکل از چند فضای مجزای بزرگ بوده نشان از وجود یک گروه ناظر بر افراد طبقه پایین دارد. یکی از موضوعات مهم طبقه زیرین عدم ارتباط فضاهای بسته یا اتاقک‌ها به یکدیگر است. یکی از موارد افزوده شده به بنای زندان هارون الرشید ایجاد یک پیاده رو در اطراف این ساختمان است. در منابع ذکر شده زندان هارون الرشید شهر ری در آب محاصره بوده و نه پیاده رو!
در ابتدای ورود به زندان هارون الرشید در درب آن با چهار طاق روبرو می‌شوید. فضای میان این چهار طاق فضای خالی داشته و حالت حیات خلوت دارد. تنها محل ورود نور و هوا به زندان هارون الرشید شهر ری فقط این قسمت است. در سمت چپ درب ورودی پلکانی برای رسیدن به طبق بالا وجود دارد. این راه پله یکسره نبوده و از دو قسمت عمود بر هم تشکیل شده است. در جوار ورودی این راه پله هم یک دالان وجود دارد.
عدم تسلط نور بر طبقه زیرین فضای مخوفی را برای ساکنین ایجاد کرده که شباهت این سازه به زندان را چندین برابر کرده است.
این زندان در سال 1334 هجری شمسی در فهرست آثار ملی ایران با شماره 408 ثبت شده است. آخرین مرمت جدی صورت گرفته روی زندان تاریخی هارون الرشید در سال 1390 بوده که یکسال به طول انجامیده است. مهم‌ترین موضوع در زندان هارون الرشید عدم رسیدگی و حضور نگهبان در این ساختمان بوده که سبب تخریب توسط بازدید کنندگان شده است.
بازدید از زندان هارون الرشید
بازدید از زندان هارون الرشید در حال حاضر آزاد نبوده و این بنا به شخصی اجاره داده شده است. مهم ترین قسمت مرمت شده در ظاهر تکمیل قسمت درب ورودی و پنجره دیده بانی بالای آن است. در عکس‌های قدیمی این دو قسمت کاملا تخریب شده هستند. طبقه دوم زندان هارون الرشید به دلیل وجود شرایط جوی نامساعد مثل برف و باران بسیار از بین رفته است. مرمت این نواحی طبق مستندات موجود از جمله سفرنامه افراد و به ویژه گفته افراد محلی قدیمی بازسازی شده است.
یکی دیگر از مشخصات پلان و سایت این زندان شهر ری وجود چهار اتاق دایره شکل در طبقه فوقانی در رئوس ساختمان است. در سازه نظامی قدیمی این مکان مخصوص دیده بانی و مقابله با دشمن بوده است. این چهار قسمت به طور کامل توسط دیوار کشی مجزا شده است. فقط یک محل گذر کوچک برای عبور افراد قرار داده شده که در صورت نفوذ بیگانه به داخل ساختمان فردی که در این قسمت قرار دارد به فردی که وارد می‌شود تسلط کامل داشته باشد.
یکی از استنادات نویسندگان کتب تاریخی برای اثبات نظامی بودن این ساختمان در زمان احداث وجود برج دیده بانی در دو کیلومتری این بنا است. متاسفانه این بنا هم توسط سود جویان مورد حفاری قرار گرفته و در حال حاضر به یک مخروبه تبدیل گشته است.
در طبقه فوقانی نیز از چهار جهت برای هدایت آب باران آبروهایی تعبیه شده است. در نظر گرفتن این سیستم برای جلوگیری از جمع شدن آب توسط طراح این سازه در آن زمان بسیار جالب توجه است. تجمع آب و نشت آب به طبقه زیرین و یخ زدن آب هر دو از عوامل مخرب سازه سنگی هستند.
معماری این ساختمان در طول زمان تغییراتی داشته است. احتمالا در عهد قاجاریه با استفاده از آجر نمای داخلی ساختمان تزیین شده است. بقایای این آجر کاری در طبقه فوقانی در دیواره‌ها کاملا مشهود است. در امنیتی بودن این ساختمان به راه ارتباطی آن با بیرون می‌شود اشاره کرد.
سازه این زندان
سنگ و خشت مقاومت فشاری بسیار زیادی دارند. این موضوع سبب استفاده از این مصالح در ساخت بناها در گذشته بوده است. اتصال این قطعات به هم توسط یک خمیر چسبنده انجام می‌شود. این زندان نیز با استفاده از همین سیستم سازه‌ای بنا شده است.
یکی از مشکلات آجر دز ساختمان عدم تحمل نیروی کششی است. این مشکل با استفاده از قوس برطرف شده است. در زندان هارون الرشید شهر ری طاق‌ها را با استفاده از قوس سهموی یا تیزه‌دار ساخته‌اند. در این حالت نیروی وارده به مصالح فقط فشاری بوده و هیچ لنگر و خمشی به سنگ وارد نمی‌شود. پس استفاده از سنگ قوی ایمنی ساختمان را بالا می‌برد. استفاده از سنگ آتش‌فشانی در این سازه که احتمالا از نزدیکی کوه دماوند تهیه شده هم یکی از دلایل دیگر نبوغ سازنده این بنا است.
در تاریخ شهر ری چندین زلزله عظیم رخ داده است. میزان خرابی و تعداد جان باختگان این وقایع بسیار زیاد بوده است. با توجه به موقعیت قرار گیری زندان هارون الرشید شهر ری در پهنه ارزه خیز سالم ماندن کلیات این بنا از عجایب است.
سفر به زندان هارون الرشید شهر ری
در حال حاضر با توجه به اقدامات صورت گرفته مسیر دسترسی به زندان هارون الرشید شهر ری آسفالت شده است. پس تردد با اتومبیل تا نزدیکی زندان میسر است. مدت زمان لازم برای بازدید کامل از مجموعه حدود 2 ساعت است. اگر از تهران به سمت خاوران و جاده مشهد رهسپار شوید در مسیر روبروی کارخانه سیمان تهران ورودی این زندان را مشاهده خواهید کرد.
به دلیل نبودن امکانات رفاهی قبل از سفر به این منطقه بهتر است، کلیه لوازم سفر تهیه شود. البته وجود درختان چنار اطراف این محوطه مکانی برای استراحت موقت و امکان کمپ زدن را فراهم کرده است. پس در سفر به این مکان می‌توان یک سفر یک روزه را برنامه ریزی نمود.
اقدامات لازم برای حفظ این زندان
این اقدامات به دو بخش فردی یا شخصی و اجتماعی است. در ابتدا هر فرد با سفر به مکان‌های تاریخی باید سعی در حفظ آن داشته باشد. میراثی که از گذشتگان با ما ارث رسیده نشان از تمدن طولانی و فرهنگ غنی ما دارد. پس با حفظ این مکان و جلوگیری از آسیب رساندن به آن به حفاظت از این زندان کمک کنیم. موضوع دیگر حفاظت از محوطه بکر و محیط زیست اطراف این مجموعه است. شاید وجود فضای سبز و درختان این مکان یکی از دلایل مراجعه همین تعداد اندک بازدید کننده باشد. پس با نگهداری از این فضا امکان تردد سایرین به این مجموعه را حفظ نماییم.
یکی از بخش‌هایی که دولت موظف به مراقبت از آن‌هاست؛ بناها و مناطق تاریخی یک کشور است. پس در این بخش باید هزینه‌های لازم انجام شود تا فرهنگ و تاریخ یک کشور از بین نرود. استفاده از کادر متخصص در زمینه بناهای باستانی و تاریخی برای راهنمایی سایرین و مراقبت از میراث فرهنگی یکی از این اصول است.
البته مسولین امر یکی از دلایل اصلی تخریب بناهای تاریخی را صدمه بازدید کنندگان می‌دانند. به همین دلیل در بسیاری از موارد هیچ انگیزه‌ای برای رونق دادن به یک بنای تاریخی بدون برقرار شدن تمامی شرایط حفاظتی وجود ندارد. مثلا دیوار نویسی یا یادگاری ظاهر بیشتر بناهای تاریخی کشور را به نابودی کشانده است. حتی در سازه‌های حساس لمس قطعات تاریخی و انتقال چربی به سازه سبب تخریب تریجی آن خواهد شد.
این مجموعه به طور غیر مستقیم تحت کنترل یک پادگان نظامی بوده و از تردد افراد غیر موجه یا معتادان در حال حاضر جلوگیری به عمل می‌آید. پس محدوده علاوه بر خلوتی از امنیت خوبی برخوردار است.