اگر که شما ساکن پایتخت ایران باشید، نام سد لتیان نامی آشنا برای شما است. سد لتیان یکی از سدهای پرآوازه کشور عزیزمان ایران است که سالانه میزان قابل‌توجهی از آب شرب مصرفی شهر تهران را تأمین می‌کند. سد لتیان و دریاچه لتیان، امروزه علاوه بر کاربری اصلی خود که آب‌رسانی به مناطق مختلف تهران است، به‌عنوان مکانی برای تفریح و لذت بردن از فضای طبیعتی بکر نیز مورداستفاده قرار می‌گیرد. سد لتیان به دلیل دسترسی و نزدیکی به تهران و فضای سرسبز فوق‌العاده‌ای که دارا است، گردشگران زیادی را از سراسر کشور به دیدن سازه این سد، دریاچه و پارک‌های اطراف آن جذب می‌کند.
سدسازی و یا بندسازی در ایران، ازجمله فعالیت‌های مهم مهندسی از قدیم تا به اکنون به شمار می‌رود که با توجه به شرایط توپوگرافی و جغرافیایی و به‌خصوص نیاز آبی هر منطقه در آنجا به اجرا درمی‌آید.
مناطقی در سطح شهرها و روستاها وجود دارند که به دلیل پایین بودن سطح آب‌های رودخانه‌ها و آب‌های زیرزمینی توانایی تأمین آب مصرفی خود را ندارند و یا حتی ممکن است موقعیت ایجاب کند که تغییری در مسیر رودخانه ایجاد شود. فلذا در این صورت سدسازی در آنجا انجام می‌گیرد تا مردم آن منطقه و مناطق اطراف بتوانند نیازهای آب مصرفی شرب و کشاورزی‌شان را رفع کنند و فعالیت‌های عمرانی خود را همانند گذشته ادامه دهند.
سد لتیان امروز
سد لتیان واقع‌شده در ۱۰ کیلومتری شمال شرقی تهران بر روی رودخانه جاجرود در قسمت جنوبی شهر لواسان قرارگرفته است. رودخانه جاجرود که این سد بر روی آن بناشده، رودخانه‌ای در استان تهران است که سرچشمه اصلی آن از ارتفاعات البرز نشأت می‌گیرد. ریشه رودخانه جاجرود از شهری به نام جائیج یا جاج در لواسان برگرفته‌شده است که از محل‌های تاریخی این منطقه به شمار می‌رود.
رودخانه‌های فشم، میگون، دماوند و آهار رودخانه‌هایی هستند که به رود جاجرود می‌ریزند. رودی که سد بزرگ لتیان بر روی آن احداث‌شده است. تمامی این رودها بعد از رسیدن به هم و طی مسیری طولانی درنهایت به دریاچه نمک می‌ریزند.
اطلاعات عمرانی سد لتیان
برای احداث سد لتیان مطالعات تخصصی درزمینه‌های مختلف توپوگرافی منطقه، نوع خاک، نوع عملیات اجرایی سد، ملاط لازمه سدسازی در آن ناحیه و… در سال ۱۳۳۸ هجری شمسی توسط تیم حرفه‌ای مهندسی آغاز گردید. انجام عملیات عمرانی و احداث این سد ۴ سال بعدازآن یعنی در سال ۱۳۴۲ آغاز شد و تحویل پروژه سد، ۴ سال به طول انجامید. پس از ۴ سال، یعنی در سال ۱۳۴۶ سد لتیان به بهره‌برداری رسید. سازه سد لتیان جز سدهای تازه تأسیس طی صدسال اخیر به شمار می‌رود.
جنس این سد و دیواره‌های آن از بتن مرغوب است که متناسب با تغییرات جوی منطقه و پس از آزمون‌های لازم برآورد و انتخاب‌شده است.
سد لتیان بر روی رودخانه جاجرود با حوزه آبریزی به مساحت ۶۹٬۸۰۰ هزار کیلومترمربع ساخته شد. میزان جریان متوسط سالیانه آب در این سد با جریانی در حدود ۳۵۰ میلیون مترمکعب به شهر تهران می‌رسد. سد لتیان در فاصله کمی دورتر از پایتخت و در شمال شرقی تهران و در ۵ کیلومتری جاجرود قرارگرفته شده است. پس بدیهی است که به‌عنوان یکی از منابع آب قابل شرب بسیار مهم و استراتژیک منطقه محسوب شود.
اهداف عمده احداث سد لتیان
از مهم‌ترین اهداف پروژه ساخت سد لتیان تأمین آب شرب شهر پرجمعیت تهران بوده است. تأمین آب این استان از قدیم‌الایام دغدغه بسیاری از مسئولین این کشور بوده است. مهم‌ترین دلیل آن‌هم این است که این شهر بسیار پرجمعیت و درعین‌حال منابع آبی خیلی کمی را برای تأمین آب موردنیاز شهروندان خود دارد. به همین منظور سد لتیان و دیگر سدهای موجود در شهرهای اطراف تهران به کمک هم آب این استان را تأمین می‌کنند.
سد لتیان یکی از تأمین‌کنندگان اصلی آب مصرفی شهر تهران به‌حساب می‌آید. ۲۹۰ میلیون مترمکعب آب، میزان آبی که توسط این سد تأمین می‌شود. این آب توسط راه‌سازی‌های عمرانی که به‌صورت تونل‌هایی درراه‌ها تعبیه‌شده، به تصفیه‌خانه آب واقع در تهران‌پارس می‌رود و پس از آنجا در مناطق مختلف تهران توزیع می‌گردد.
سد لتیان همچنین ۱۶۰ میلیون مترمکعب آب لازم برای زراعت دشت‌های ورامین را نیز تأمین می‌کند. به‌طورکلی آب این سد و بخشی که به کشاورزی اختصاص داده‌شده و سالانه ۳۰ هزار هکتار زمین کشاورزی را سیراب می‌کند و سبب رونق کشاورزی در اطراف این استان شده است.
تولید برق
یکی دیگر از قابلیت‌های سد لتیان نیز همانند سایر سدهای فعال و قابل بهره‌برداری، تأمین بخشی از انرژی برق_آبی موردنیاز کشور است. این سد سالانه متوسط ۷۰٬۰۰۰ مگاوات ساعت انرژی برق_آبی تولید کرده و در جهت مصرف به شبکه سرا سری منتقل می‌کند. وجود مراکز بسیار مهم و حیاتی کشور در قلب پایتخت و نیاز همه بخش‌های آن به انرژی‌هایی همچون برق، آب، گاز و… موجب شده تا استفاده از انرژی برق_آبی سدها به امری مهم تبدیل شود. انرژی برق‌آبی تولیدی این سد موجب صرفه‌جویی در مصرف میزان زیادی از برق استان تهران می‌شود.
انرژی برق‌آبی ازجمله انرژی‌های تجدید پذیر و پاک به شمار می‌رود. این نوع منبع انرژی آلودگی و هدر رفتی ندارد و پس از تولید برق از آب مجدداً به داخل سد بازمی‌گردد. همچنین قابل‌استفاده درزمینه‌های مختلف حتی آشامیدنی است.
در ادامه پروژه‌های عمرانی سد لتیان در سال ۱۳۶۷ برای توسعه و افزایش تعداد منابع آب شرب مصرف‌کنندگان تهرانی، سالانه به‌طور میانگین ۱۴۰ میلیون مترمکعب آب از سد لار، از طریق تونل‌هایی به طول ۲۰ کیلومتر به مخزن سد لتیان منتقل می‌شود. پس‌ازآن از طریق این سد به تصفیه‌خانه‌های آب تهران آب‌رسانی می‌شود. همین امر سبب بالا رفتن حجم آب ورودی و خروجی سد و قدم مثبت در جهت توسعه امر آب‌رسانی به شهروندان استان تهران می‌شود.
ماجرای سد لتیان
نام قدیمی سد لتیان به دلیل احداث در زمان پهلوی و قبل از انقلاب اسلامی، فرحناز نام‌گذاری شده بود. اما پس از انقلاب نام آن به لتیان تغییر پیدا کرد. لتیان نام قدیمی یکی از روستاهای کوچک لواسان بود که در اثر بالا آمدن آب کاملاً به زیرآب فرورفته است و با گذر زمان به‌زور کلی ناپدید گشته است. همچنین به دلیل نزدیکی این ده به سد لتیان نام آن بر روی سد گذاشته شد.
برای تأمین زمین و خالی نمودن محل احداث سد در زمان پیش احداث سد لتیان ساکنین منطقه لتیان تمامی املاک و مستغلات خود را به دولت فروختند و در محل‌های دیگر شهر لواسان سکونت یافتند.
قبل از احداث سد لتیان در مکان امروزی دریاچه سد، روستای آباد گارکلو و باغستانی وجود داشت که به آنشانی یا شاهانی می‌گفتند. تمامی این زمین‌ها توسط دولت با قیمت بسیار خوبی در سال ۱۳۴۳ خریداری شد و اهالی در محله‌های نجارکلا، شورکاب، ناران و کلاک ساکن شدند.
بومیان منطقه لواسان و بیشتر آبادی‌ها به گویش لواسانی صحبت می‌کنند. بااین‌حال بعضی از آبادی‌های لواسان همچون ایران و وسکاره به زبان مازندرانی صحبت می‌کند. گویش لواسانی گونه‌ای از گویش‌های فارسی مازندرانی است که شباهت بسیاری به زبان مازندرانی دارد. در دانشنامه ایرانیکا درزمینه‌های مردم لواسان این‌گونه نوشته‌شده که مردم لواسان کاسپینی هستند. زبان بومی آن‌ها آمیخته‌ای از زبان فارسی و زبان‌های کاسپین هست. تا جایی که این گویش به زبان مازندرانی در روستاهای جنوب شرق لواسان می‌رسد.
موقعیت جغرافیایی سد
همان‌طور که اشاره شد سد لتیان در جنوب شهر لواسان قرارگرفته است. درست در محلی که رودخانه‌ای به نام برگ جهان که از دامنه جنوبی رشته‌کوه البرز نشأت‌گرفته است به رودخانه جاجرود می‌ریزد.
سد زیبای لتیان در منطقه خوش آب و هوایی در لواسان واقع‌شده است. پارک جنگلی و پوشش گیاهی متناسب با آب‌وهوای مطلوب این ناحیه در پیرامون سد لتیان وجود دارند. پارک‌های جنگلی به نام‌های لتیان و تلو که اطراف دریاچه و سد لتیان حتی بر روی نقشه نیز قابل‌مشاهده هستند.
سد لتیان روی نقشه
موقعیت مکانی دقیق سد لتیان در میان کوه بندک و کوه جاجرود می‌باشد. در قسمت شمال سد لتیان کوه آلون قرار دارد. وجود این کوه در شمال سد لتیان این منطقه را به دره‌ای مساعد و سرسبز و خوش آب‌وهوا و بدل نموده که بهترین محل برای نگهداری منابع آب شرب موجود در پشت سد لتیان است.
همان‌طور که گفته شد به دلیل اهمیت حفظ و نگهداری از سد لتیان هرگونه ساخت‌وساز غیرمجاز در اطراف آن با برخورد قانونی مواجه خواهد شد. تخریب ساخت‌وسازهای غیرمجاز اطراف سد لتیان فقط و فقط به‌منظور رعایت بهداشت و حفظ سلامت شهروندان صورت می‌گیرد. پس برای حفظ بهداشت نباید فضای اطراف سدها به مکانی مسکونی و پر از تردد تبدیل شوند.
در ناحیه‌ای در اطراف سد لتیان مدتی بود که روستای غیرمجازی ساخته‌شده بود که ساکنینش عموماً غیربومی بودند ولی این روستا به‌سرعت در تاریخ دی‌ماه ۱۳۹۱ با دستورات مقامات قضایی تخریب شد و ساکنین آن به ورامین منتقل شدند. این درسی برای تمام ساخت‌وسازهای غیرمجاز منطقه بود و همین امر موجب شد، این قبیل اتفاقات در حوالی سد لتیان دیگر تکرار نشود.
در قسمت جنوبی دریاچه سد لتیان مجتمع مسکونی کارکنان سد لتیان به چشم می‌خورد. یکی دیگر از مزیت‌های جغرافیایی این منطقه این است که در شهر لواسان به علت اجرای طرح سیستم فاضلاب شهری از ورود این فاضلاب‌ها به آب سد لتیان تا حد بسیار زیادی جلوگیری می‌شود. همچنین در مقابل این فاضلاب‌ها به نزدیک‌ترین تصفیه‌خانه در منطقه انتقال می‌یابند.
رودخانه سد لتیان
تأمین‌کننده اصلی آب سد لتیان رودخانه جاجرود است اما رودخانه‌هایی از قبیل برگ جهان، افچه و رودخانه لوارک از دیگر منابع و رودخانه‌های آبریز سد لتیان هستند. این رودخانه‌ها که از ارتفاعات البرز سرچشمه می‌گیرند، پس از به هم رسیدن به رودخانه جاجرود می‌ریزند. دلیل انتخاب محل احداث سد لتیان در ناحیه رودخانه جاجرود این است که دارای بیشترین میزان جریان آب است پس بهترین شرایط مکانی را برای احداث سد و بهربرداری از آن، دارا است.
ارتفاع سد لتیان ۱۶۰۰ متر بالاتر از سطح آزاد دریاها قرارگرفته است. همان‌طور که پیش‌تر گفته شد سد لتیان در منطقه شمالی لواسان قرار دارد بنابراین سد لتیان خواه‌ناخواه در گذرگاه از برخی از محله‌های این شهر ازجمله محله‌هایی همچون کلاک، ناران، سبوبزرگ، گلندوک، نجارکلا، شورکاب، ناظم‌آباد و جائیج می‌گذرد.
سد لتیان نیز همانند دیگر سدها وابستگی زیادی به منابع آبی خود دارد. این منابع آبی سالیانه در اثر بارش برف و باران در ارتفاعات ایجادشده و در فصل‌های گرم سال به‌صورت رواناب و رودخانه‌هایی در سطح دامنه‌های کوه‌ها نمایان می‌شوند و به دریاچه‌ها می‌ریزند. درصورتی‌که میزان منابع آبی در یک سال در اثر کمبود بارش برف و باران کاهش یابد، متأسفانه اثر و عواقب این اتفاق را در کم آب بودن رودخانه‌ها و درنتیجه پایین رفتن سطح آب‌های زیرزمینی و آب ذخیره‌شده در پشت سد لتیان و دیگر سدها را شاهد خواهیم بود. بنابراین پسندیده است که ما به‌عنوان شهروندان فرهیخته کشور عزیزمان ایران در مصرف این مایع حیاتی صرفه‌جویی به عمل‌آوریم تا بتوانیم از زیبایی‌های این طبیعت سخاوتمند همواره بهره‌مند باشیم.
عمق سد لتیان
پایین آمدن سطح آب جمع شده در پشت سدها، امر هشداردهنده‌ای در جهت تأمین آب موردنیاز شهر تهران است. اگر در یک سال بارندگی و منابع آب در ارتفاعات کاهش داشته باشد، این موضوع توسط مسئولان ذی‌ربط در رسانه‌های عمومی مانند تلویزیون رادیو و بارها و بارها تکرار شده و درخواست نهایت همکاری از مردم را در اصلاح الگو مصرف آب مطرح می‌کنند.
همان‌طور که فهمیدیم دریاچه و مخزن سد لتیان یکی از منابع اصلی تأمین آب شهر تهران است. که در سال‌های اخیر موردمطالعه همزمانی آب و رسوب در آن قرار گرفت. نمونه‌های برداشته‌شده از آب و رسوب سد نشان داد که غلظت عناصر سمی در بیشتر نمونه‌ها در حد استاندارد و قابل قبولی برای آب آشامیدنی است. اما نکته قابل‌توجه غنی‌شدگی فلزی بسیار شدید رسوبات نسبت به آب در این محدوده در مقایسه با مناطق دیگر جهان است که این خود نشانگر خطر بازگشت احتمالی و جدا شدن عناصر از رسوب‌ها و ورود مجدد آن‌ها به آب وجود دارد.
به سبب دلایل ذکرشده نگهداری آب در سدها کار بسیار سختی است زیرا که هرلحظه احتمال آلودگی آن توسط فاضلاب‌های شهری و عناصر شیمیایی و فلزی و دیگر عوامل آلاینده وجود دارد و نظارت درزمینه سدسازی و سدها امری ضروری تلقی می‌شود. بنابراین در این زمینه باید احتیاطات لازم اندیشیده شود.
تا دیر نشده فکری کنیم!
به‌عنوان‌مثال در بسیاری از سدهای کشور برای جلوگیری از ورود افراد غیرمتخصص و عامه مردم به نزدیکی این سدها از حفاظ‌های پوششی خاصی در دو تا دور این سدها استفاده می‌شود و فقط عده خاص و متخصصی اجازه عبور و مرور در آن منطقه را دارند. این تدبیر تا حد قابل‌توجهی می‌تواند مانع ورود آلاینده‌ها به آب‌های ذخیره‌شده در پشت سدها شود. تمام تدابیر و قوانین وضع‌شده درزمینه سدسازی و نگهداری از سدها در صورت وجود نظارت بر آن‌ها تا حد بسیار زیادی می‌تواند این هدیه الهی را برای همه ما حفظ کند.
ازآنجاکه گردشگران عمدتاً طرفدار محیط‌زیست هستند. پس تک‌تک ما نیز به‌عنوان ناظران و حافظان این نعمت الهی نسبت به طبیعت و منابع آبی خود مسئولیت بزرگی بر دوش می‌کشیم و باید در حین گردش‌های علمی و تفریحی خود همواره به محیط‌زیست و طبیعت اطراف خود دقت و توجه‌های لازم را داشته باشیم.
پیک‌نیک در سد لتیان
منطقه ییلاقی و سرسبز لواسان از بهترین مقاصد تفریحی و جاذبه‌های گردشگری اطراف تهران است. دریاچه و سد لتیان از دیدنی‌های این منطقه به شمار می‌رود. ساخت این سد باعث ایجاد دریاچه زیبایی در پشت آن شد اگر قصد ایران‌گردی و طبیعت‌گردی را دارید دریاچه و سد لتیان مقصدی رؤیایی برای شما خواهد بود. بازدید و گردش در دریاچه و سد لتیان که برای تهرانی‌ها هزینه‌های زیادی را در پی ندارد. فقط کافی است یک آخر هفته خود را به این ناحیه اختصاص داده و راهی جاده لشکرک شوید.
سد لتیان یکی از مناطق بسیار خوش آب‌وهوای تهران به شمار می‌رود. به همین دلیل آخر هفته‌ها میزبان گردشگران و شهروندان تهرانی بی‌شماری است. این افراد اوقات خوش تعطیلات خود را همراه اقوام و خانواده‌هایشان در قالب پیک‌نیکی دل‌چسب در این منطقه و در فضای سرسبز اطراف سد می‌گذرانند.
جاهای تفریحی سد لتیان
یکی دیگر از تفریحاتی که در سد لتیان واقع‌شده در ۲۵ کیلومتری شمال شرق تهران انجام می‌شود، ماهیگیری است. چون هم به نسبت سایر مکان‌ها برای ماهیگیری به شهر نزدیک‌تر بوده و هم دارای محیطی بسیار زیبا با آب‌وهوای مناسب می‌باشد. درگذشته سد لتیان محل زیستگاه ماهی‌های کپور, قزل‌آلا، قزل‌آلای رنگین‌کمانی، قزل‌آلای خال قرمز، ماهی سفید، ماهی کراس و زرد پر بوده است اما هم‌اکنون فقط ماهی سفید، کپور، زرد پر و کراس در آن مشاهده می‌شود. این در حالی است که تا چند سال اخیر ماهی قزل‌آلا از ماهی‌های معروف موجود در سد لتیان به شمار می‌رود اما اکنون اصلی‌ترین و بیشترین ماهی که در سد لتیان صید می‌شود، ماهی کپور است.
از دیگر امکانات رفاهی تفریحی منطقه دریاچه و سد لتیان این است که شما می‌توانید و مسیر را به سمت جنوب شرق و ادامه داده و یا حتی این جاده را با دوچرخه طی کنید. در روزهای تعطیل در نزدیکی به سد لتیان گروه‌های دوچرخه‌سواری زیادی مشاهده می‌شوند که این جاده را طی می‌کنند. درنتیجه در هر آخر هفته دریاچه و سد لتیان همچنین میزبان ورزشکاران حرفه‌ای درزمینه‌های دوچرخه‌سواری ماهیگیری خواهد بود.
دسترسی
برای رسیدن به سد لتیان در حال حاضر دو مسیر قابل‌استفاده است مسیر اول را که از تهران آغاز می‌کنید پس از طی نمودن جاده لشکرک و گردنه قوچک می‌توانید به این مکان زیبا برسید. مسیر دوم به این صورت است که پس از حرکت از تهران وارد بزرگراه تهران_دماوند پیش روید و به حرکت خود ادامه می‌دهید و با توجه به تابلوهای راهنما و خروجی‌های مشخص‌شده به محل سد لتیان می‌رسید. بهترین زمان برای آمدن به سد لتیان در اواسط هفته است. همچنین بهترین زمان ماهیگیری در سد لتیان صبح زود و یا بعدازظهر است.
فاصله لواسان تا اتوبان بابایی تهران حدود ۷ کیلومتر می‌باشد که در کمتر است ۱۵ دقیقه می‌توان به آن دسترسی پیدا کرد و همچنین باغ شهر لواسان از طریق جاده لشکرک به‌آسانی به اتوبان ارتش و شمیران دسترسی دارد.
همچنین شما می‌توانید پیش از رفتن به دریاچه و سد لتیان از امکانات تفریحی رفاهی واقع در آن منطقه نیز اطلاعاتی کسب نمایید تا بتوانید تعطیلاتی دل‌چسب را برای خود و اطرافیانتان رقم بزنید.