آتشکده بهرام ری(تپه میل)

شهرستان ری را می‌توان به‌عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری استان تهران معرفی کرد که جاذبه‌های زیادی در این شهر وجود دارد و منطقه گردشگری محسوب می‌شود از آثارهای قدیمی این شهر می‌توان تپه‌های باستانی و آتشگاه‌های قدیمی را نام برد یکی از مهم‌ترین جاذبه‌ها آتشکده بهرام است که در ادا توضیحی راجع این مکان دیدنی خواهیم داد. آتشکده بهرام ری (تپه میل) یکی از پر قدمت ترین مکان دیدنی شهرری است. تپه میل را بانام آتشکده بهرام یا آتشکده بهرام ری می‌شناسند. این آثار برای دوره ساسانیان است و در نزدیکی استان تهران قرار دارد. در زمان اسکندر مقدونیه نصفی از این بنا تخریب شد و فقط قسمتی از این بنا به‌صورت ۲ میل باقی ماند.

بیشتر قسمت‌های آتشکده بهرام از بین رفته است و فقط بخش زیرین این بنا ۱ راهروی کوچک و کم‌عرض وجود دارد و از لاشه و گچ ساخته‌شده است. در گذشته‌ها اطراف این تپه ۱ دریاچه یا حوضچه‌ای وجود داشته که مهم‌ترین بخش آتشکده بهرام بوده است ولی متأسفانه این دریاچه خیلی وقت است که خشک‌شده و تبدیل به کویری کوچک‌شده است. بلندی تپه میل ۱۸ متر می‌باشد و پهنایان ۲۵ متر است وسعت این مجموع ۹۰۰ متر می‌باشد در بالای تپه بنای اصلی این آتشکده وجود دارد و طرح کلی آتشکده بهرام تالاری بوده که دارای ستون می‌باشد مهم‌ترین ویژگی این بنا گچ‌بری معروفان می‌باشد که به شکل ماهی است و این ماهی کاملاً واقعی به نظر می‌رسد.

آتشکده بهرام ری در آن زمان نیایشگاه زرتشتیان بوده است که در آن آتش جایگاه ویژه‌ای دارد و مهم‌ترین نیایش‌ها و مراسم‌های دینی و مذهبی در آن انجام می‌شد. دعا و نیایش‌هایی که در این آتشکده خوانده می‌شد درباره‌ی نیایش‌های موجود در یسنا و گات‌های اوستا بود. این آتشکده‌ها مخصوص زرتشتیان بود و سابقه‌های این آتشکده‌ها به دوره ساسانیان مربوط است بعد از ورود اسلام به ایران آتشکده‌ها خاموش شدند و جای خود را به مساجدهای دوره اسلامی دادند.

پیشینه های آتشکده بهرام ری

برخی از محققان میگویند که آتشکده بهرام ری به‌دست اسکندر مقدونی تخریب‌شده است ولی برعکس این آتشکده برای زمان دوره ساسانیان می‌باشد و اسکندر مقدونی قبل از دوره ساسانیان به ایران حمله کرده است.

برخی از محققین هم میگویند شاید آتشکده بهرام زمانی خراب شده است که اعراب به ایران حمله کرده و این مکان دیدنی را تخریب کرده است.

اما اگر بگوییم که اتشکده بهرام ری برای دوره ی پیش از ساسانیان باشد ممکن است که اسکندر مقدونی این بنا را تخریب کرده است اما تا الان کسی تشخیص نداده که این بنا بعد ساسانیان ساخته شده یا قبل ساسانیان و مشخص نیست که چه کسی آتشکده بهرام را تخریب کرده است اگر کتاب های تاریخی را مطالعه کنیم میفهمیم که در زمان هخامنشیان قبل از اتشکده بهرام ری،اتشکده های دیگری هم وجود داشته است. در کتاب دیگری هم آمده که این آتشکده برای قبل از زرتشتیان می‌باشد و درگذشته این آتشکده درمرو بود و بعد از صلح کردن با اعراب این آتشکده به ری آمد ولی تا الآن کسی تشخیص نداده است که این آتشکده کی ساخته و کی تخریب‌شده است و این کار آسانی نیست و اطلاع کامل از آتشکده بهرام کمی دشوار است.

چرا ازآتشکده بهرام ری باید دیدن کرد؟

آتشکده بهرام به خاطر وجود ۴ طاق در خودش تاریخ گذشته‌ی ایران را به یاد میاورد.
آتشکده بهرام آتشکده ی خیلی قدیمی بوده است که عنصر معماری ساسانی را کاملاً نشان می‌دهد.
معماری‌های خیلی زیبای آتشکده بهرام شمارا به عصر ساسانی بیشتر می‌کند.
بنای آتشکده بهرام ری از ساروج و سنگ به‌صورت لایه‌لایه ساخت شده است.
با رفتن به آتشکده ی بهرام ری می‌توانید ۱ سایت کامل تاریخ و باستان ایران را از نزدیک مشاهده کنید
آتشکده بهرام برای دوران بهرام ۵ یکی از پادشاهان خیلی معروف ساسانی است.
گذر از راهروی منتهی به آتشکده گویی مصادف با گذر از سرگذشت شاهان ساسانی است.

بر فراز این تپه می‌توانید شاهد دشت زیبا و پهناور ری باشید و تصوری از چشم‌انداز مردان عصر ساسانی بر اطراف داشته باشید. تپه میل که بقایای موجود آتشکده ری در آن به چشم می‌خورد در سمت راست‌راه ری به ورامین واقع است محل تپه میل فعلی که آتشکده ری بر فراز آن قرار دارد از حد ری قدیم ۱۰ کیلومتر و از حد ری اسلامی 5/2 کیلومتر فاصله دارد.

چون نوبت شاهی به انوشیروان رسید به هنگام عبور از این حدود در آتشکده بهرام بت‌هایی دید و فرمان داد آنها را بیرون بریزند و در آنجا آتشی بزرگ یافت و آن را به محل معروف به برکه منتقل کرد این محل را اکنون تپه میل می‌خوانند و در دوازده کیلومتری جنوب شرقی حضرت عبدالعظیم واقع‌شده است. آتشکده بهرام در دو کیلومتری جنوب قلعه‌نو از روستاهای دهستان غار شرقی بخش کهریزک شهرستان ری است. طول جغرافیایی قلعه‌نو در 31  51  و عرض جغرافیایی آن 31   35 و ارتفاع متوسط آن از سطح دریا 1000 متر است و در 11 کیلومتری جنوب شرقی تهران واقع‌شده است.

وضعیت جغرافیایی آتشکده بهرام

به‌طور کلی آتشکده بهرام در حاشیه مسیر ارتباطی فعلی قلعه‌نو چال طرخان قرار دارد. این ناحیه به جهت عرض جغرافیایی و کمی ارتفاع در کمربند نیمه بیابانی قرار داشته و دارای آب‌وهوا معتدل – خشک با متوسط بارندگی 200 میلی متراست. آقای مهندس پیرنیا در مورد کاربرد این بنا معتقدند که مهریز یا مهرپادین (محل نیایش مهر) بوده است. با توجه به اینکه این اثر در خارج از پهنه ری ساسانی واقع است، اعتقاددارند که شاهزاده‌های ساسانی ری مهری مذهب بوده‌اند و معبد آنها در بیرون شهر واقع بوده است. طرح کلی آتشکده بهرام می‌تواند تا حدی با معابد مهری قابل‌مقایسه باشد.

نظر دیگر درباره‌ی کاربرد آتشکده بهرام فرضیه‌ی کاخ بودن آن است. گفته‌شده است که این بنا هم، چون برخی از کاخ‌های ساسانی، در خارج از پهنه‌ی ری دوران ساسانی واقع‌شده است و جای پذیرایی و استراحت برای زمان شکار بوده است. برای اولین بار ژاک دمورگان در رأس یک هیئت فرانسوی در سال 1909 میلادی ضمن بررسی دشت ورامین از بقایای آتشکده بهرام نیز دیدن می‌کند و از آن به‌عنوان یک بنای عهد ساسانی یاد می‌کند در سال‌های بعد بنای آتشکده بهرام به‌وسیله اداره کل باستان‌شناسی با همکاری آقایان مصطفوی و مهندس حاکمی مورد کاوش و خاک‌برداری و تعمیر قرار می‌گیرد.

تعمیرات این بنا

در مرحله بعدی در سال 1331 شمسی اداره کل باستان شناسی تعمیرات مختصری در بخش‌هایی از بنای آتشکده بهرام که مشهود بود انجام می‌دهد. سرانجام در آبان ماه سال 1334 محوطه توسط دکتر مهران وزیر فرهنگ وقت بازدید قرار گرفته و دستور از زیر خاک خارج کردن بقیه‌ی بنا صادر می‌گردد و آقای حاکمی موزه دار وقت موزه ایران باستان عهده دار امور حفاری و مرمت تپه می‌شود.

این محل زمینی پست است که تپه‌ای بزرگ در میان آن قرار گرفته و در مواقع بارشهای زیاد و یا آبیاری گرد تپه را آب فرا می‌گرفته.

چنانچه به هنگام آغاز حفاری مورگان در آنجا مردم محل برای جلوگیری از عمل حفاری آنجا را آب بستند. درقدیم به علت فراوانی آب در آن حدود برکه ها و دریاچه‌های متعدد وجود داشت سبب وجود برکه یا آبگیر در آن حدود فراوانی آب آنجا بود به زمان ما در پهنه ری تنها یک چشمه بزرگ به نام چشمه‌علی وجود دارد و آن هم آبش از سابق کمتر است اما در قدیم چشمه‌ساران فراوان و رودهای بزرگ وجود داشته است. آب آشامیدنی مردم ری از چشمه‌های فراوان و رودهای بزرگ می‌باشد و به سبب زیادی آب شهر میوه‌ها و باغ‌ها و درختان آنجا بسیار است.

معرفی بنا وساختار معماری آتشکده بهرام

دسترسی  فعلی به آتشکده بهرام در حال حاضر عموماً از جبهه شرقی  بنا می‌باشد با بالا رفتن از تپه وارد یک فضایی می‌شویم که در دو طرف آن بقایایی از دیوارهای خشتی و همچنین قوس‌های واژگون شده به چشم می‌خورد.

آتشکده بهرام با سنگ، ساروج، خشت و گل ساخته‌شده است. نیزارهای اطراف تپه از وجود دریاچه‌ای حکایت دارد که در گذشته در این محل وجود داشته، ولی خشک شده است.

بلندی تپه میل از سطح دشت اطراف ۱۸ متر است و حدود ۲۵ متر پهنا و ۲۰ متر درازا دارد. پیرامون این تپه بلند تپه‌های کم ارتفاع کوچکتر پراکنده شده که مشرف بر آنها قرار گرفته است. این مجموعه منطقه‌ای به وسعت ۸۰۰ در ۹۰۰ متر را شامل می‌شود. بر بالای تپه، بنای اصلی آتشکده در راستای شرقی غربی برپاست، طرح کلی بنا، تالار ستون داری بوده با دو ردیف ستون چهارگوشه سه تایی که عملاً به ۳ بخش تقسیم شده است.

یک بخش مرکزی عریض‌تر و دو بخش جانبی کم عرض تر، ورودی اصلی تالار آتشکده بهرام در جبهه شرقی از طریق یک ایوان چهارستونی مدور که پایه‌های سرستون آنها در گوشه‌های شمال شرقی و جنوب به شرق ایوان برپاست. آتشکده بهرام حدود ۱۲ کیلومتری جنوب شرقی حرم حضرت عبدالعظیم (ع) و در ۲ کیلومتری جنوب قلعه‌نو بخش کهریزک شهرستان ری بر فراز تپه‌ای بلند در روستای قلعه‌نو قرار دارد.

تزیینات

دیوارهای تالار اصلی بنای آتشکده بهرام و ستون‌های ایوان شرقی تزییناتی به‌صورت گچ‌بری داشته است که در حال حاضر این گچ‌بری‌ها در اتاقی که در دامنه‌ی تپه ساخته‌شده نگهداری می‌شود.

پس از آثار معماری، گچ‌بری را باید مهم‌ترین مدارک به دست آمده در محوطه تاریخی آتشکده بهرام به شمار آورد. گچ‌بری های به‌دست آمده از مکان تاریخی آتشکده بهرام غیر از جایگاه ارزشمندی که در پژوهش‌های تاریخ هنر دارند، نشانه‌های درخور اهمیتی برای گونه شناسایی مطالعات تطبیقی و پیشنهاد تاریخ برای این مکان تاریخی هستند.

این نتایج فعالیت‌های پژوهشی در دوره‌ای بیش از سال را در خود جای داده است که آغاز آن در ۱۳۷۹ و همزمان با اولین بازدید نگارنده از محوطه بوده است. محوطه تاریخی تپه میل با وسعتی در حدود 7/16 هکتار اراضی محصور شده در ۱۰ کیلومتری جنوب شهر کهن ری و در کنار راه ری – ورامین واقع شده است. مستحدثات محوطه عبارت‌اند از تپه اصلی با ارتفاع نسبی ۱۹ متر از قسمت‌های مسطح محوطه و چندین تپه فرعی که پیرامون تپه اصلی را احاطه کرده‌اند. بلندای مرتفع‌ترین نقطه این تپه‌ها 5/5 متر می‌باشد و تعدادی از آنها نیز در خارج محوطه محصور قرار گرفته‌اند.

ساختمانی در شرق تپه احداث شده است که موزه‌ای کوچک، دفتر و خوابگاه نگهبانان، دفاتر و خوابگاه‌های پژوهشگران و باستان شناسان و انبار و فضاهای خدماتی دیگر را در خود جای داده است. تپه اصلی حدود 160 متر طول دارد و چندین فصل کاوش باستان شناسی که نخستین آنها در ۱۹۰۹ به وسیله گروه فرانسوی تحت رهبری ژاک دمورگان می‌باشد بر فراز آن به انجام رسیده است. بخشی از بقایای معماری پیش از انجام کاوش‌ها نیز نمایان بوده‌اند که شامل دو پایه جرز با تاق‌های قوسی و چند پایه دیگر می‌باشد.

وجه تسمیه

احتمالاً وجه تسمیه محوطه نیز به دلیل همین دو پایه جرز مرتفع که از دور به مانند برج یا میل به نظر می‌رسند بوده است. پس از انجام کاوش‌های باستان شناسی، تالاری با راهروهایی در جناحین و ایرانی در ورودی آن در بالاترین تراز بقایا مشاهده شده و در ترازی حدوداً 4 متر پایین‌تر حیاطی رواق دار که به تونلی که از زیر تالار عبور می‌کند متصل است از زیر خاک بیرون آمد. تزیینات نفیس گچ بری با نقوشی که با گچ بری‌های دوره ساسانی بسیار شباهت دارد در این حیاط پیدا شده‌اند.

همه اسناد و مدارک بررسی و شناسایی منطقه و گمانه زنی در آتشکده بهرام

هیئت فرانسوی تپه میل را تا شعاع 10 کیلومتری مورد جستجو و کاوش قرار داد. کاوش تا شعاع 10 کیلومتری و با ذکر این نکته که امکان حفاری در اطراف شاه عبدالعظیم وجود نداشت، اهمیت بیشتر تپه میل را نسبت به تمامی تپه‌های اطراف نشان می‌دهد. اما آثار به دست آمده در سه گروه تپه میل، ری و ویرانه‌ها و تپه‌های منفرد دسته بندی می‌شوند. تزئینات گچی شامل نقش‌های گل و بوته، دل، مارپیچی و برگ‌های افشان، قطعات پیه سوزهای سفالی و تکه‌های برنزی و آهنی مهم‌ترین یافته‌ها از این منطقه است.

نخستین بار در سال  ۱۹۱۳ میلادی «ژاک دومورگان» فرانسوی این آتشکده و سازه‌های پیرامون آن را مرمت کرد. بنای آتشکده بهرام در سال ۱۹۳۳ توسط باستان شناس آمریکایی به نام اریک اشمیت مورد کاوش و حفاری قرار گرفت و اخیراً دکتر فیروزه شیبانی از ایران کار حفاری آتشکده بهرام را پی گیری کرده است .

اولین نظریه‌ای که در مورد بقایای بنای واقع بر روی تپه ذکر شده، فرضیه آتشکده بودن آن است که قطعی‌تر به نظر می‌رسد. آنچه از متن‌های تاریخی به دست آمده است حکایت از آن دارد که آتشکده باستانی ری در فاصله میان ری و سیروان واقع بوده است. می گویند در زمان سلطنت انوشیروان، وی هنگام عبور از حوالی آتشکده بهرام، درون آن بت هایى مى بیند و دستور مى دهد تا آنها را بیرون بریزند و در آنجا آتشى بزرگ مى یابد .

اگر بناى فوق را آتشکده ندانیم که به احتمال قریب به یقین این طور نیست ، بقایاى آتشکده بزرگ بهرام رى را باید در همین حوالى جستجو کرد. از طرف دیگر صحراى جنوب رى را از قدیم یزدان مى نامیدند و به مناسبت آتشکده اى که جایگاه پرستش یزدان بوده است. اما مرحوم پیرنیا معتقد است این بنا مهریز یا مهرآذین ( محل نیایش مهر ) بوده است. شاهزاده هاى ساسانى ری، مذهب مهرى داشته اند و معبد بر آنان خارج شهر بوده است به مانند اثر تاریخى آتشکده بهرام که خارج از پهنه رى ساسانى است .

تزیین آتشکده بهرام ری

یکی از مهم ترین زیبایی بنای آتشکده بهرام گچ کاری های خیلی معروف و هندسی بر دیوار تالار است و گچ بری ها امروزه تکه تکه شده است و زیبایی خود را از دست داده است.

اما این نقشه های گچ بری به سه دسته تقسیم میشوند.

طرح و شکل‌های هندسی که نقش‌های اصلی به بنای آتشکده بهرام داده است و بیشتر این طرح‌ها مثل قالب می‌مانند و خیلی زیبا طراحی شده است.
ترکیب‌های موازی و زیگزاگ این طرح به بنای آتشکده بهرام روحیه مثبت بخشیده است نوشته‌های این بنا مانند مروارید می‌باشد و فضای خیلی رؤیایی را به خود گرفته است. نقش اصلی بنای آتشکده بهرام بیشتر شبیه لوزی است و بیشتر شبیه طاق کسری می‌باشد در زمان ساسانیان طراحان و معماران خیلی مشهوری وجود داشتند که از آن ها در ساخت این بناها کمک می‌گرفتند.

بنای آتشکده بهرام با الهام گرفتن از طبیعت ساخته شده و شکل خورشید و طبیعت در دیواره‌های این بنا استفاده شده است. این طرح‌ها به نشانه‌ی عادات و عقاید آن ها ساخته شد.

طراحی آتشکده بهرام ری به سه دسته تقسیم می‌شود:

1-درخت مو گیاهی است که و صورت شاخه می‌باشد و مانند برگ انگور است از این درخت در گچ بری و معماری بنای آتشکده بهرام استفاده شده است.
2-نقوش‌های دایره‌ای شکل و هشت گوشه یکی از مواردی بود که در مصالح بنای آتشکده بهرام استفاده شده است و نشانه‌ی افتخار بوده است.
3-طرح‌های زیبایی به بنای آتشکده بهرام داده شده و از طرح طبیعت و حیوانات بر دیواره‌ها استفاده کرده‌اند و بیشتر از برگ بلوط و درخت بلوط در این بنا استفاده شده است.

چه بلایی سر آتشکده بهرام ری آمده است؟

بعد از مدتی تغییرات آب و هوا و بلایای طبیعی باعث شده محوطه آتشکده بهرام آسیب ببیند و در اطراف آن خیلی از عموم کشاورزی کردند و سنگ و مصالح بنای آتشکده بهرام کاملاً تخریب شد.  متأسفانه قاچاقچیان اشیا و عتیقه‌های بنای آتشکده بهرام را دزدیدند و باعث تخریب این بنای زیبا و ارزشمند شدند.

بنا بر این آمار موجود در فاصله زمانی 1370 تا 1383 آتشکده بهرام تنها 5 هزار نفر بازدیدکننده داشته که بیشترین آن در سال 1381 چهار هزار نفر و کمترین آن یک هزار نفر در سال 78 بوده است.  بنا بر آمار موجود در بقیه سال‌ها بازدیدکننده آتشکده بهرام رقم خیره کننده صفر را داشته است. که یا تعداد گردشگران شمارش نشده و در آمارها وجود ندارد و یا رقم واقعی همین است. به هر روی کمی بیشتر و یا کمتر فرقی نمی‌کند حتی اگر همان چهار هزار نفر را هم در نظر بگیریم برای محوطه باستانی نزدیک شهر تهران بسیار تأسف برانگیز است.

آدرس آتشکده بهرام ری

استان تهران، جاده چال‌طرخان، شهر ری

ساعت بازدید: صبح و شب باز است

از دیدنی‌های اطراف آتشکده بهرام می‌توان به روستای آغشت و شهربازی فان تایم اشاره کرد. اگر خواستید در مکان آتشکده بهرام اقامت داشته باشد به هتل قدیمی نادرنو سر بزنید.

آتشکده بهرام همیشه در دسترس است و تمام عموم می‌توانند از این مکان بازدید کنند.