در روزگارانی که چراغ علم و دانش به‌مانند شمع نیمه‌جانی بود، دبیرستان البرز به‌منظور تربیت نسلی فرهیخته و آگاه بنا شد. دبیرستان البرز تهران که در زمان‌های دور به آن کالج آمریکایی‌ها و کالج البرز نیز گفته می‌شد، یکی از قدیمی‌ترین و معتبرترین مراکز علم‌آموزی در کل تاریخ کشور است. دبیرستان البرز از نخستین بارقه‌های امید به آگاهی مردم و یکی از اولین نمادهای آموزش رسمی در ایران است، که در قلب تهران قرار دارد. دبیرستان البرز پس از دارالفنون، موسسه‌ای که به همت میرزا تقی‌خان امیرکبیر در زمان ناصرالدین‌شاه تأسیس شده بود، یکی از مراکز و نمادهای آموزشی پرآوازه و پرافتخار ایرانیان است. کالج البرز چه در زمان‌های دور، چه در عصر معاصر یکی از مراکز آموزشی و فرهنگی مطرح در سطح کل کشور ایران است.
دلیل نام‌گذاری دبیرستان البرز به این خاطر بود که در زمان ساخت این بنا رشته‌کوه‌های البرز همچون پس‌زمینه‌ای زیبا، در پشت این دبیرستان قرار داشت. به همین سبب نام کالج آمریکایی‌ها و کالج البرز و بعدها به دبیرستان البرز تغییر پیدا کرد. اما امروزه به دلیل حجم انبوه ساخت‌وسازها در تعداد طبقات بالا، نمای زیبایی که در زمان‌های قدیم از دبیرستان البرز قابل‌مشاهده بود، به‌طورکلی ازنظرها محوشده است.
در سال‌های ۱۲۵۲ هجری شمسی برای نخستین بار مدرسه ابتدایی آمریکایی‌ها در تهران تأسیس شد و سال‌ها بعد از تأسیس آن، یعنی در سال ۱۲۷۸ شمسی با مدیریت دکتر جردن به دبیرستان البرز تبدیل شد. ساموئل مارتین جردن، معلم و مبلغ مسیحی_آمریکایی بود که از سال ۱۲۶۸ هجری شمسی تا سال ۱۳۱۹ رئیس کالج آمریکایی‌ها بود. ساموئل همچنین یکی از باعث‌وبانی‌ها و سازندگان دبیرستان البرز بود. بعدها هم باعث ساخت مدرسه دخترانه آمریکایی‌ها در تهران شد.
دبیرستان خاطه‌ها
دبیرستان البرز در سال ۱۳۰۱ خورشیدی پس از انتقال به مکان امروزی خود در چهارراه کالج، نام جدیدی پیدا کرد و در آن زمان کالج آمریکایی‌ها یا کالج البرز نامیده شد. پس از گذشت ۱۸ سال مدیریت کالج البرز به دستور دولت وقت آن زمان، به ایرانیان داده شد و نام آن به دبیرستان البرز تغییر کرد.
دبیرستان البرز از مساحت قابل‌توجهی برخوردار بود. مساحت کل این دبیرستان افزون بر آن‌که بخشی از آن به دانشگاه صنعتی امیرکبیر اختصاص پیدا کرد، چهل و پنج هزار مترمربع است. همچنین دبیرستان البرز زیربنایی به مساحت یازده هزار مترمربع و فضای سبز زیبایی به مساحت ده هزار مترمربع دارد. معماری که مسئولیت ساخت دبیرستان البرز تهران را بر عهده داشت، نیکلای مارکوف بود. نیکلای مارکوف معماری روسی تبار بود، اما در ایران اقامت می‌کرد. این معمار باتجربه آثار ماندگار زیادی را در طول حیات خود خلق و ثبت نموده است.
دبیرستان البرز تهران ساختمان‌های متعددی دارد. ساختمان مرکزی البرز در سال‌های اخیر، پس از به شهادت رسیدن سردار حاج قاسم سلیمانی به نام او تغییر پیدا کرد. ساختمان‌های دیگر دبیرستان البرز ازجمله ساختمان علوم آن، هم‌اکنون جزو آثار ملی ایران به شمار می‌رود. دبیرستان البرز طی سال‌ها و زمان‌های مختلف موردتوجه مسئولین و سازمان‌های آموزشی فرهنگی قرار داشت. لذا در تاریخ ۱۶ اسفندماه ۱۳۸۵ توسط شورای عالی آموزش‌وپرورش در لیست مدارس ماندگار ایران به ثبت رسید. همان‌طور که از سوابق و قدمت تاریخی دبیرستان البرز مشخص است، پذیرش در این دبیرستان به همین راحتی‌ها نیست. تنها دانش آموزان خاص و مستعدی که بتوانند در آزمون ورودی که این دبیرستان در ابتدا برگزار می‌کند موفق شوند، اجازه پذیرش و ثبت‌نام در دبیرستان برجسته البرز رادارند.
تاریخچه
در زمان سلطنت چهارمین شاه از خاندان قاجاریه، یعنی ناصرالدین‌شاه قاجار، دولت آمریکا به‌منظور بسترسازی برای سلطه همه‌جانبه بر ایران، به شیوه‌های گوناگونی اقدام می‌کرد. آمریکا این بار اقدام به اعزام هیئت‌های تبلیغ مسیحیت به ایران کرد تا بلکه به این روش بتواند بر کشور ایران سلطه پیدا کند.
در تاریخ ۱۲۵۰ هجری شمسی، پس از گذشت ۲۴ سال سلطنت ناصرالدین‌شاه، یک هیئت مذهبی کاتولیک آمریکایی، به ریاست جیمز باست به ایران آمد. این هیئت مذهبی در مکانی واقع در خیابان لاله‌زار کنونی در ساختمان اتابک مستقر و آغاز فعالیت‌های خود را به‌طور رسمی اعلام کرد. فعالیت‌های این گروه بسیار محتاطانه و عاقلانه و در نهایت دور‌اندیشی انجام می‌شد.
انتقال دبیرستان البرز به تهران
در سال ۱۲۵۲ شمسی مصادف با ۱۸۷۳ میلادی این هیئت به یک‌باره تصمیم به تأسیس دبستانی در نزدیکی دروازه قزوین نمود که بعدها به‌عنوان آغازگر و سنگ بنایی برای ساخت کالج آمریکایی‌ها یا همان دبیرستان البرز حال حاضر شد. آغاز به‌کار این مدرسه در سال‌های ابتدایی با تعداد ده نفر دانش‌آموز انجام شد ولی به‌تدریج تعداد بیشتری دانش‌آموز علاقه‌مند به تحصیل در این مدرسه آمریکایی شدند. سرانجام در سال ۱۸۸۶ میلادی آمار این دانش‌آموزان به ۱۰۰ نفر رسید. در همین سال‌ها بود که ساموئل به جهت تصدی‌گری فعالیت‌های آموزشی فرهنگی، از طریق هیئت‌های اعزام آمریکایی، به تهران آمد. پس از یک سال این هیئت تصمیم به خرید قطعه زمینی در محدوده خیابان قوام‌السلطنه و مارشال استالین سابق «سی تیر فعلی» گرفت. اجازه ساخت و کلنگ بَنای ساختمان مدرسه جدید توسط این هیئت سال‌ها پیش از فرمان مشروطیت، توسط شخص ناصرالدین‌شاه به زمین زده‌شده بود.
بنابراین این ساختمان به سرعت در سال ۱۲۶۶ آماده بهره‌برداری شده بود. درست در همان زمان جمعیت کلی مدرسه شامل شش کلاس و صد و پنجاه دانش‌آموز بود. ریاست این مجموعه بر عهده مستر وارد بود. پس از اتمام تأسیس مدرسه جدید که حالا شبانه‌روزی هم شده بود، تمامی دانش‌آموزانی را که در مدرسه دروازه قزوین در حال علم‌آموزی بودند به این مکان جدید منتقل کردند. پس از گذشت مدتی از شروع فعالیت مدرسه جدید، کالج البرز به‌تدریج رشد بیشتری یافت و دانش‌آموزان بیشتری به این مجموعه پیوستند. ازجمله این دانش‌آموزان، دانش‌آموزان مسلمانی بودند که پیش‌ازاین تعدادشان در این مدرسه انگشت‌شمار بود.
دبیرستان البرز در آن زمان بسیار اصولی و درست ساخته‌شده بود، به‌طوری‌که لزوم وجود کتابخانه در این مدرسه ازنظر معماران این ساختمان پنهان نمانده بود. مدرسه البرز یک کتابخانه‌ای بسیار بزرگی هم داشت که در آن چیزی در حدود بیست و پنج هزار جلد کتاب‌های ارزشمند نگه‌داری می‌شدند.
نحوه انتقال مالکیت دبیرستان البرز به ایرانیان
همان‌طور که اشاره شد دبیرستان البرز چه ازلحاظ قدمت تاریخی و چه ازلحاظ تربیت انسان‌هایی فرهیخته از اهمیت بالایی برخوردار بود. به همین علت در سال ۱۳۱۹ شمسی توسط دولت وقت آن زمان ایران، رضاشاه، کالج البرز با دادن مبلغ ده میلیون ریال به دولت آمریکا از تسخیر آمریکایی‌ها در آمد و دست آنها به‌طور کامل از دبیرستان البرز بریده شد. کم‌کم نظام ایرانی بر این دبیرستان حاکم شد و معلمان خارجی‌ای که در این مدرسه تدریس می‌نمودند، به‌تدریج مدرسه و همین‌طور ایران را ترک کردند.
پس از ترک کامل آمریکایی‌ها و دیگر اتباع خارجی از این مدرسه، اداره دبیرستان البرز رسماً بر عهده ایرانیان قرار گرفت. اولین رئیس دبیرستان البرز پس از خرید آن وحید تنکابنی بود. پیش از او رئیس دبیرستان البرز دکتر مارتین جردن بود که به مدت ۴۰ سال دبیرستان را اداره می‌کرد، اما او پس از محول کردن این مسئولیت به مسئولان ایرانی، ایران را به مقصد آمریکا به همراه خانواده خود برای همیشه ترک نمود. ایشان پس از گذشت ۱۰ سال و اندی مجدداً سفری به ایران داشتند. او در این سفر مورد استقبال شاگردان قدیمی خود قرار گرفت و آنها مراسم تجلیلی برای بزرگداشت او برگزار کردند.
پس‌ازآن یکی از تالارهای موجود در دبیرستان البرز به نام مارتین جردن گذاری شد، سردیسی سنگی توسط ابوالحسن خان صدیقی، که پدر مجسمه‌سازی ایران به شمار می‌رفت، ساخته شد و سر در ورودی به تالار اصلی قرار گرفت. این مجسمه که به سفارش علی اللهیار صالح مسئول کانون فارغ‌التحصیلان کالج البرز، ساخته‌شده بود پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران به دانشگاه امیرکبیر منتقل شد. این مجسمه به ارزش ۵٬۰۰۰ تومان در آن زمان سفارش و آماده‌سازی شده بود که مبلغ قابل توجهی به شمار می‌رفت. پایان راه دکتر جردن، در سن ۸۱ سالگی در آمریکا رقم خورد.
مدیریت دبیرستان البرز
پس‌ازآن که دکتر جردن در سال ۱۸۹۸ میلادی وارد ایران شد، مستر وارد ایران را به مقصد آمریکا ترک کرد. دکتر جردن یک سال بعد از ورود به ایران منتخب به ریاست مدرسه البرز شد. دکتر جردن در دوره مدیریت خود، در درخشش دبیرستان البرز نقش بسیار مؤثر و پررنگی داشته است. او در همان سالی که به ریاست رسید، دو کلاس دبیرستان به مجموع شش کلاس دبستان افزود. به‌تدریج دبیرستان چهار کلاسه نیز به وجود آمد. ۱۴ سال پس‌ازآن اتفاق با افزایش دو کلاس جدید، دوره ۱۲ سال تحصیلی در نظام آموزشی ایران کامل شد. در همین سال‌ها اقدامات لازم جهت خرید زمین جدیدی در بیرون از دروازه یوسف‌آباد صورت گرفت و زمینی به مساحت یک صد و پنجاه هزار ذرع مربع معادل ۱۶ هکتار، خریداری شد.
در سال ۱۲۹۴ در گوشه‌ای از همین زمین‌ها، ساختمانی برای اقامت دکتر جردن بنا شد. سه سال بعد از آن ساخت ساختمان شبانه‌روزی که در آن زمان تالار مکرمیک نامیده می‌شد، به همراه ساختمانی دیگر به‌پایان رسید. مدرسه در تاریخ ۱۳۰۱ شمسی به محل کنونی یعنی چهارراه کالج منتقل شد.
دو سال بعدازاین اتفاق، شخصی به نام رولستون تمامی هزینه‌های ساختمان مرکزی دبیرستان البرز را پرداخت نمود و با تامین این مخارج سال بعدازآن، ساختمان مرکزی البرز به مدرسه تحویل داده شد. دو ساختمان اصلی دبیرستان البرز که کلاه‌فرنگی نام داشتند، توسط نیکلای مارکوف ساخته شد. با توجه به تدابیر اندیشیده شده، کلاس‌های متوسطه از جای سابق به محل جدید منتقل شدند. در تاریخ ۱۳۰۸ سطح مدرسه به حدی بالا رفته بود که به آن کالج البرز نیز می‌گفتند. نام چهارراه کالج هم برگرفته از همان روزهای شکوفایی مدرسه البرز است. در دوران ساموئل جردن برای نخستین بار آموزش‌هایی مانند فوتبال، بسکتبال و والیبال در کنار کلاس‌های علمی دبیرستان، وارد نظام آموزش دبیرستان البرز شد.
مدیریت دبیرستان البرز توسط محمدعلی مجتهدی
دکتر محمدعلی مجتهدی گیلانی، استاد دانشگاه فنی دانشگاه تهران در سال ۱۳۲۳ به ریاست دبیرستان البرز منصوب شد. سال بعدازآن جزو اولین بنیان‌گذاران دانشگاه صنعتی شریف تهران شد. دکتر مجتهدی به مدت ۲۴ سال در دبیرستان البرز ریاست نمود و در طی این سال‌ها افتخارات زیادی را برای این دبیرستان به ارمغان آورد. دبیرستان البرز به دلیل شبانه‌روزی بودن، از نقاط مختلف ایران پذیرای دانش‌آموزان بااستعداد و توانمند بود.
سطح آموزشی در دبیرستان البرز همواره بسیار قوی و بالا بوده است. این دبیرستان تا جایی پیشروی کرد که اکثر پذیرفته‌شدگان دانشگاه‌های ایران در طول سالیان طولانی پیش از انقلاب، از میان افرادی بودند که از دبیرستان البرز فارغ‌التحصیل شده بودند. عده‌ی زیادی هم پیش از انقلاب با مصاحبه‌های حضوری و بدون کنکور در دانشگاه‌ها به‌راحتی پذیرش تحصیلی می‌گرفتند.
نظم و ترتیب برای آقای مجتهدی بسیار حائز اهمیت بود. او به ملیت ایرانی خود حساس بود و اجازه نمی‌داد کسی لباسی با نوشته غیرفارسی و یا پرچم کشور دیگری را به تن کند. در غیر این صورت آن شخص را به‌شدت تنبیه می‌کرد. همچنین بلند کردن مو و سیگار کشیدن در دبیرستان البرز به‌کلی ممنوع بود و به‌شدت با مخطی برخورد می‌شد.
مدیریت زبانزد
اساتید دبیرستان البرز در آن زمان بسیار برجسته و دانا بودند. فقط دو نوع تنبیه برای دانش‌آموزان در این دبیرستان وجود داشت که توسط معلمان و کادر مدرسه اجرا می‌شد. یکی تذکر و دیگری اخراج. دانش‌آموزانی که نامشان در دفتر تذکر نوشته می‌شدند یک نمره از نمره انضباطشان کم می‌شد. اگر هم از کلاس اخراج می‌شدند، ۴ نمره انضباطی از آنها کسر می‌شد. اگر این اتفاق بارها در طول سال تحصیلی می‌افتاد، آن دانش‌آموز سال بعد شانس خیلی کم‌تری برای ثبت‌نام مجدد در دبیرستان البرز داشت. گاهی هم برای جلوگیری از تأثیر دانش‌آموز بر نمره توسط معلم، مشخصات دانش‌آموزان را مخفی می‌کردند، به‌این‌ترتیب که مشخصات دانش‌آموزان توسط کدی در بالای برگه آنان اعلام می‌شد. علت این عمل هم این بود که هیچ‌گونه تبعیض و استثنائی برای هیچ‌کدام از دانش‌آموزان، به وجود نیاید.
ازجمله امکانات خوب دیگری که دبیرستان البرز از آن برخوردار بود، این بود که زیر نظر وزارت فرهنگ نبود و مدیر آن می‌توانست به‌طور آزادانه معلم‌های خوبی را برای تدریس در این مدرسه ازمیان تعداد زیادی گلچین کند. هزینه‌های دبیرستان قبل از انقلاب از طریق شهریه‌های دانش‌آموزی پرداخت می‌شد. اما درصورتی‌که دانش‌آموزی مستعد و توانا وجود داشت که توانایی پرداخت شهریه را نداشت، از او شهریه گرفته نمی‌شد و نیز در طول سال تحصیلی به خانواده‌ی او کمک‌های مالی می‌شد. این خصوصیات و قوانین حاکم بر دبیرستان البرز، آن را به مدرسه‌ی دولتی باکیفیتی در زمان خود، تبدیل کرده بود.
در سال ۱۳۵۳ طبق بخش‌نامه‌ای که به‌تمامی مدارس اعلام شد، همگی موظف شدند تا از دانش‌آموزان خود شهریه دریافت نکنند و همین اتفاق هم در دبیرستان البرز افتاد و از آن سال به بعد شهریه‌ای از آنها گرفته نشد.
دبیرستان البرز پس از انقلاب اسلامی ایران
با پیروزی انقلاب اسلامی و کنار گذاشتن دکتر مجتهدی از ریاست دبیرستان البرز، اوضاع این دبیرستان به‌شدت افت پیدا کرد. سال‌ها بعد یعنی در سال ۱۳۶۴ دو ساختمان شبانه‌روزی با حیاط‌های این مجموعه هم به تربیت‌معلم شهید شرافت واگذار شد و این ساختمان‌ها به همراه محوطه‌ی آن به‌طورکلی از دبیرستان البرز جدا شد. این اوضاع نابه‌سامان تا دهه‌ی ۷۰ شمسی ادامه پیدا کرد، تا این‌که در اوایل سال‌های ۱۳۷۰ باقر دزفولیان به‌عنوان مدیر دبیرستان البرز انتخاب شد و بار دیگر دبیرستان البرز توانست در آزمون‌های مختلف علمی، المپیادها، جشنواره و کنکور به خوبی بدرخشد. در سال ۱۳۷۶ به کمک مصطفی میر سلیم که خود در دبیرستان البرز تحصیل‌کرده بود، این دبیرستان جزو آثار ملی با شماره ۲۰۰۰ ثبت شد.
در سال ۱۳۷۷ نمونه مردمی بودن دبیرستان البرز برداشته شد و دیگر آزمون ورودی برای ثبت‌نام انجام نمی‌شد. همین روند دبیرستان البرز را به سمت عادی شدن سوق داد. اما سرانجام در سال ۱۳۸۵ دبیرستان البرز تبدیل به دبیرستان ماندگار شد. از آن به بعد ورود دانش‌آموزان به این دبیرستان با شرط معدل و قبولی در آزمون انجام می‌شود.
ساختمان دبیرستان البرز
ساختمان دبیرستان البرز، یکی از بناهای با قدمت تاریخی است که همچنان سرزنده و محکم پذیرای دانش‌آموزان قبولی در این دبیرستان است. دبیرستان البرز ساختمان‌های مختلفی دارد. یکی از قدیمی‌ترین این ساختمان‌ها، ساختمان علوم است که در زمان دکتر جردن در جنوب منزل ایشان ساخته شد و بعدها به مکرمیک هال معروف شد. ساختمان مرکزی دبیرستان البرز پنج سال پس از ساخت ساختمان علوم یعنی در سال ۱۳۰۳ به‌پایان رسید و نام رولستون بر آن گذاشته شد.
قرارگیری دبیرستان البرز که از بناهای قدیمی استان تهران در مرکز شهر، سبب شده تا پس از انقلاب فیلم‌های بسیاری درزمینه‌های تاریخی تلویزیونی در این محل ضبط شوند. به‌عنوان نمونه می‌توان سریال‌هایی مانند کلاه پهلوی، مدار صفر درجه، شهید رجایی و… اشاره کرد.
درخشان‌ترین دوره دبیرستان البرز را می‌توان سال‌های ۱۳۲۳ تا ۱۳۵۷ عنوان کرد که آقای محمدعلی مجتهدی مدیریت دبیرستان را بر‌عهده داشت. دانش‌آموختگان بسیار زیادی از دبیرستان البرز وجود دارند که اکنون افراد بسیار مشهوری هستند. گزیده‌ای از این دانش‌آموختگان عبارت‌اند از جمشید مشایخی، محمدعلی اسلامی ندوشن، داریوش آشوری، صادق چوبک، حسین محجوبی و عده کثیری از تاریخ سازان این مملکت هستند که با آموزش و تربیت خوبی که در دوره دبیرستان گذرانده‌اند، توانستند به جایگاه والایی برسند.
دسترسی به دبیرستان البرز تهران
قدمت آموزشی دبیرستان البرز به دو قرن پیش بازمی‌گردد و تأسیس این مدرسه نخست توسط آمریکایی‌ها صورت گرفت. در ادامه مسیر، راهی که برای دبیرستان البرز رقم خورد موجب شد تا ایرانیان باز بتوانند هوش و استعداد جوانان ایرانی را در جهان به عرصه ظهور بگذارند و افتخارات و امتیازات مختلف علمی در زمینه‌های مختلفی کسب نمایند.
اگر شما قصد رفتن به دبیرستان ماندگار البرز را دارید باید بدانید که هرکجای تهران که باشید، باید خود را به بزرگراه شیخ فضل‌الله نوری برسانید و ازآنجا وارد بزرگراه یادگار امام شوید و سپس در منطقه ۶ خیابان آزادی و خیابان انقلاب را به‌سوی کوچه البرز ۱ ادامه دهید. همچنین شما می‌توانید از بزرگراه شهید لشکری و یا اتوبان شهید همدانی و راه‌های دیگری هم برای رسیدن به دبیرستان ماندگار البرز استفاده کنید.
دبیرستان البرز در شمال غربی چهارراه کالج، در کوچه البرز یکم قرارگرفته است. حتی شما می‌توانید اگر با مترو سفر می‌کنید خود را از طریق مترو به ایستگاه تئاتر شهر برسانید و از خروجی سوم چهارراه ولیعصر خارج شوید و باقی‌مانده راه را تا دبیرستان البرز پیاده‌روی کنید. همچنین اگر شما از وسیله نقلیه عمومی مانند اتوبوس استفاده می‌کنید، باید بدانید که نزدیک‌ترین ایستگاه اتوبوس به دبیرستان ماندگار البرز ایستگاه کالج است که دسترسی به این مکان را برای کاربران حمل‌ونقل عمومی بسیار آسان می‌سازد.
امیدواریم با اطلاعاتی که در این مقاله وجود دارد بتوانید به دبیرستان البرز بروید و از این مکان زیبا بازدید کنید. از نزدیک ساختمان این دبیرستان تاریخی پرماجرا را ببینید و لذت ببرید. فراموش نکنید که ما بسیار خوشحال می‌شویم که شما تجربه و خاطرات خود را از این گردشگری برای ما بنویسید.