فرهنگسرای نیاوران تهران کجاست؟
فرهنگسرای نیاوران بنایی در شمال شرق استان تهران است. فرهنگسرای نیاوران ساختمانی پست‌مدرنیستی است که با بهره‌مندی از عنصرهای معماری اصیل ایرانی به‌صورت مینیمالیست در میان بَناهای هم‌دوره خود، خودنمایی می‌کند. فرهنگسرای نیاوران در دسته مجتمع‌های فرهنگی و هنری استان قرار می‌گیرد.
طراحی کامران دیبا
طراحی منحصربه‌فرد مجموعه فرهنگسرای نیاوران الهام گرفته از معماری سنتی ایرانی همراه با چاشنی از مفاهیم فلسفی است. ساختمان فرهنگسرا همچون طاق‌های مرسوم روستایی و نورگیرهایی برگرفته از بادگیرهای کویری واقع در مرکز کشور، طراحی‌شده است .کامران طباطبایی دیبا، معمار ساختمان فرهنگسرای نیاوران یکی از افراد فعال در زمینه‌های معماری کشور پیش و پس از انقلاب بوده است. وی نقاش، شهر ساز و معمار مدرنیست اصالتاً ایرانی است و آثار بسیاری را از قبیل موزه هنرهای معاصر، فرهنگسرای نیاوران و دانشجو را خلق کرد.
فرهنگسرای نیاوران در قسمت‌هایی از یک باغ خصوصی که مدت‌ها بی‌استفاده مانده بود، ساخته شد. در ابتدای ساخت فرهنگسرای نیاوران قرار بود در این باغ، دفتر بزرگی برای مدیریت امور خیریه و انجمن‌های علمی و فرهنگی ساخته شود، اما به پیشنهاد کامران دیبا و با صلاحدید مسئول‌ها، یک مجموعه فرهنگی هنری مجزایی در بخش‌هایی از این باغ ساخته شد. سرانجام پس از ساخت ساختمان فرهنگسرا، این مجموعه از دفتر مخصوص شهبانو فرح پهلوی جدا شد.
شروع به فعالیت مجموعه فرهنگسرای نیاوران در سال ۱۳۵۷ شمسی بوده است و نام آن هم برای اولین بار توسط نخستین مدیر مجموعه انتخاب شد. اهمیت ویژه فرهنگسرای نیاوران در کنار همه فعالیت‌های فرهنگی و هنری زیبایی که در آنجا به نمایش گذاشته می‌شوند، به دلیل ایجاد جرقه و سرآغازی برای ساخت دیگر فرهنگسراها در سطح کشور است.
پیش از انقلاب فرهنگسرای نیاوران تحت نظر مستقیم وزارت فرهنگ و هنر قرار داشت. اما با پیروزی انقلاب اسلامی طبق صلاحدید آن زمان به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سپرده شد. فرهنگسرای نیاوران تهران مدتی هم به عنوان دانشکده کوچک هنر نیز کاربرد داشت. اما تمامی این اتفاقات مربوط به قبل از سال ۱۳۷۴ خورشیدی بود. پس از آن تاریخ، کاربرد آن به فرهنگسرا تغییر پیدا کرد. قابل ذکر است که فرهنگسرای نیاوران هم‌اکنون تنها فرهنگسرای متعلق به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، بعد از انقلاب است.
تاریخچه ساخت فرهنگسرای نیاوران
فرهنگسرای نیاوران در باغ بزرگی به نام نیاوران واقع شده است. باغ نیاوران تا پیش از توسعه و استفاده برای امور فرهنگی تحت عنوان فرهنگسرای نیاوران، یک باغ خالی بود که مالکیت خصوصی داشت و برای سال‌های طولانی به حال خود رها شده بود. گفته‌های کامران دیبا پیرامون فرهنگسرای نیاوران صحت این اخبار را تأیید می‌کنند.
باغ نیاوران پیش از تخلیه برای تغییر کاربری به فرهنگسرا، محلی برای نگهداری از بیمارانی بود که به سل مبتلا بودند. پس از خرید باغ نیاوران توسط مسئولین، کارهای مربوط به تغییر کاربری انجام شد و پس از آن پارک نیاوران، دفتر مخصوص شهبانو فرح پهلوی و این فرهنگسرا در اقصا نقاط این باغ ساخته شدند. با تورم ناشی از توسعه‌های شهری به‌تدریج قیمت زمین‌های سطح استان بالا رفت و احتمال فروش این زمین‌ها توسط صاحبانشان هم افزایش یافت لذا مسئولان دولت کوشیدند تا با خریداری و تغییر کاربری به‌موقع این باغ، آن را به‌گونه‌ای حفظ و نگهداری کنند.
به گفته افرادی که در ساخت پروژه این فرهنگسرا سهمی داشتند، مانند فریار جواهریان که خود در زمینه‌های معماری و طراحی فعالیت می‌کرد، در ابتدا تصمیم به ساخت فرهنگسرا در این باغ نبود و تنها منظور و هدف از خریداری این باغ، ایجاد دفتری برای رسیدگی به بیست و دو خیریه و انجمن‌های علمی فرهنگی بود که در سطح کشور فعالیت می‌کردند. این امور همگی نیاز به ساماندهی و بررسی دقیق عملکرد در سطح کلان داشتند.
نخستین جرقه!
نخستین جرقه برای اخذ تصمیم ساخت این فرهنگسرا با پیشنهاد کامران دیبا به مسئولان وقت و کارفرمایان اصلی پروژه بود. او پیشنهاد کرد تا در قسمت جنوبی باغ نیاوران، مرکز فرهنگی ساخته شود که دارای امکاناتی مانند نگارخانه، رستوران، کافه‌تریا، آمفی‌تئاتر و کتابخانه باشد. این عمل علاوه بر آنکه در سطح فرهنگی استان و حتی کشور تأثیرگذار بود، در صنعت گردشگری و زیباسازی تهران هم نقش بسزایی داشت. ایده توسط مسئولان بررسی شد و آنها چنان این طرح را پسندیدند که تصمیم گرفتند که طرحی مستقل از قسمت‌های دیگر پروژه باغ نیاوران، برای آن اجرا کنند. سرانجام ساختمان جدیدی تحت عنوان این فرهنگسرا با کلیه امکانات و خدمات فرهنگی و هنری ساخته شد. با توجه به اینکه ناظران و معماران این پروژه افراد زبده و سرشناسی بودند، بَنای ساختمان نیاوران ازنظر طراحی یک سازه خاصی در زمان خود شد.
این فرهنگسرا به لحاظ طراحی و معماری معاصر ایران دارای اهمیت و یکی از ردپاهای بَناهای معماری مدرن ایرانی محسوب می‌شود. و این‌گونه بود که بنای این فرهنگسرا در تاریخ ۳۰ تیرماه ۱۳۸۴ با شماره ثبت ۱۲۲۷۹ در لیست آثار ملی ایران عزیزمان به ثبت رسید.
سبک معماری فرهنگسرای نیاوران
بَنای ساختمان این فرهنگسرا گرچه از سبک معماری پست مدرن پیروی می‌کند اما از شیوه‌های مینیمالیستی برگرفته شده از معماری سنتی و قدیمی ایرانی هم الهام گرفته شده است. در معماری پست مدرن می‌کوشند که به جای استفاده از مفاهیم با معنا، در استفاده از جزئیات زیبا در مقیاس‌های متناقض و روابط هندسی مختلف دقت بیشتری بکنند. برای نمونه در سردر اصلی این فرهنگسرا، شما شاهد الهام گرفتن از ساختار هشتی هستید که یکی از عناصر معماری سنتی ایران است.
حیاط مرکزی این فرهنگسرا دارای فواره و باغچه است و درهای ساختمان در آن جهت باز می‌شوند. همین حیات هم یکی از آن جمله بخش‌هایی است که با الهام از معماری سنتی ایرانی ساخته شده است. حیاط مرکزی، دروازه ورودی، پیشگاه‌خانه‌های ساختمان، نورگیر و هواکش‌های منحنی دار از المان‌های معماری سنتی هستند که یک به یک از مقابل چشمان شما می‌گذرند و یادآور اصالت معماری ایرانی هستند. اما باوجود تمامی این ویژگی‌ها این فرهنگسرا باز هم بنای سنتی به نظر نمی‌رسد و بیشتر به سبک معماری آقای لوکوربوزیه که معمار و طراحی سوئیسی و از اولین پیشگامان معماری مدرن سبک بین‌المللی بود، ساخته شده است. با نگاهی عمیق‌تر و ریشه‌ای تر به ساختمان فرهنگسرا متوجه می‌شوید که این بنا با ظرافت تمام، تا حد زیادی بومی‌سازی شده و اصالت ایرانی خود را فراموش نکرده است.
کامران دیبا بدون اینکه از عنصرهای عینی معماری ایرانی استفاده کرده باشد، الگوهای از معماری سنتی ایران را به کار برده است برای مثال در قسمت نمای این فرهنگسرا علاوه بر استفاده از بتن مسلح، با مقداری پودر سنگ زرد و سفید، رنگ سبزی به وجود آورده که یادآور بصری از ملاط سنتی و قدیمی بناهای ایرانی به نام کاه‌گل است.
طراحی و معماری فرهنگسرای نیاوران
منطقه ۱۲ برای ساخت این فرهنگسرا انتخاب شد، بخش جنوبی باغ نیاوران بود. مهندس دیبا ساختمان این فرهنگسرا را بر روی ساختمان‌های قدیمی باغ ساخت تا علاوه بر حفظ درختان، محیط‌زیست باغ نیاوران هم دست نخورده باقی بماند.
درختان باغ نیاوران ترتیب خاصی ندارند و به صورت نامعین در فضای باغ پراکنده شده‌اند. دست‌نخوردگی این درختان علاوه بر اینکه فضای باغ را بسیار زیبا نموده، ظاهری قدیمی به آن را بخشیده است. مساحت کلی مجموعه این فرهنگسرا ۱۱۰ هزار متر مربع است. مساحت خود ساختمان در حدود ۱۰ هزار متر مربع از آن را شامل می‌شود. بنای این فرهنگسرا با بتن مسلح ساخته شده و در طراحی مجموعه آن نادر اردلان و یک مهندسی انگلیسی دیگری به نام میجر نیز به کامران دیبا کمک کردند. برای ورود به مجموعه فرهنگی نیاوران باید از سردر ورودی که به عنوان پیش ورودی برای دسترسی به در اصلی این فرهنگسرا است، عبور کنید. طراحی این سردر ساختار هشتی جذابی دارد.
در سمت راست ورودی یک اتاقک نگهبانی قرار گرفته و دسترسی به داخل ساختمان اصلی از طریق پله‌ها صورت می‌گیرد. در دو سمت این پله‌ها سکوها و شمشادهای وجود دارد که بازدیدکنندگان را به داخل ساختمان اصلی فرهنگسرا هدایت می‌کنند. در مسیر اصلی شمالی جنوبی این فرهنگسرا که حرکت می‌کنید، درختان بسیاری به همراه جوی‌ها و آب‌نماها در فاصله اندکی از ساختمان فرهنگسرا و دفتر فرح پهلوی که بازمانده با قدیمی هستند، به چشم می‌خورند.
ویژگی‌های اصلی ساختمان نیاوران
ساختمان فرهنگسرای نیاوران در گوشه جنوب غربی واقع شده و در محل قرارگیری ساختمان نسبت به دیگر محل‌ها، درخت کمتری وجود دارد. ساختمان فرهنگسرای نیاوران از بخش‌های گوناگونی تشکیل شده که با مشورت مهندسی دیبا، بخش‌هایی که جنبه عمومی‌تری دارند همچون کتابخانه، سالن‌های نمایش، نگارخانه، کافه‌تریا و یا فضای عمومی از دیگر فضاها تفکیک شده‌اند. به‌تدریج با گسترش این فضاها، همگی دورتادور حیاط مرکزی فرهنگسرای نیاوران همانند طرح نعل اسبی قرار گرفتند و به شکل امروزی خود درآمدند. جایگذاری محل‌ها و ارتباطشان با یکدیگر در بخش‌های مختلف خدماتی و اداری و… در فرهنگسرای نیاوران، به خوبی رعایت شده است و برای ایجاد تغییرات فضایی و تقسیماتی مخصوصاً در زمینه‌های نمایشی و انجام جداسازی‌ها، از انعطاف‌پذیری خوبی برخوردار است. پله‌ها راه‌های ارتباطی خوبی را ایجاد کرده و امکان دسترسی به فضاهای بسته را هم فراهم می‌کنند.
ساختمان فرهنگسرای نیاوران دو طبقه ارتفاع دارد. اما تمام بخش‌های این مجموعه فرهنگی تقریباً در یک ارتفاع از یکدیگر هستند. حجم ساختمان در همه قسمت‌های آن به یک میزان نیست بلکه از در کنار هم قرار گرفتن حجم‌های کامل و مجزا تشکیل‌شده‌اند. نماهای آنان هم هر یک به‌طور جداگانه‌ای طراحی شده که استقلال آنها از یکدیگر را نشان می‌دهد.
حیاط فرهنگسرای نیاوران به‌صورت هسته مرکزی، تمام فضا را به هم متصل می‌کند. این حیاط از مهم‌ترین قسمت‌های باغ نیاوران به شمار می‌رود که در آن طی سال‌های مختلف کنسرت‌ها، همایش‌ها و فعالیت‌های فرهنگی هنری زیادی برگزار شده‌اند.
قنات باغ نیاوران
باغ خصوصی نیاوران پیش از فروش برای تهیه آب از قناتی کمک می‌گرفت که از داخل میانه باغ عبور می‌کرد. یکی دیگر از هنرنمایی‌های کامران دیبا در خصوص حفظ محیط قدیمی و آثار آن هم در این زمینه بود. کامران دیبا در هنگام طراحی فرهنگسرای نیاوران تصمیم گرفت تا حفظ این قنات و ورودی آب در اولویت قرار گیرد. به گفته آقای جواهریان آنها سرانجام تصمیم گرفتند تا قسمت ورودی قنات را با کاشی‌هایی به رنگ فیروزه‌ای بپوشانند. این اقدام را در جهت تأکید بر منبع زندگی‌بخش باغ نیاوران انجام دادند.
در قسمت‌های دیگر باغ هیچ‌یک از حوزه‌ها و آب‌نماها و جوی‌ها رنگ فیروزه‌ای وجود نداشت. در مرمت‌هایی که بعد از آن صورت گرفت به اشتباه قنات را مجدد با کاشی آبی‌رنگ بازسازی کردند. کامران دیبا در مورد قنات عبوری از باغ نیاوران چنین گفته بود: «قنات، تأمین‌کنندهٔ آب مجموعهٔ دلپذیری از استخرها بود که به ترتیب پایین می‌ریزند و از میان تونلی که درخت‌های بلند و پیر چنار پدیدآورنده و پرتوهای خورشید از میان آنها می‌تابد، به‌سوی مرکز فرهنگی می‌رود.»
اتفاقات فرهنگسرای نیاوران از گذشته تاکنون
فرهنگسرای نیاوران از زمان آغاز به فعالیت در سال ۱۳۷۴ تاکنون شاهد برگزاری رویدادهای مهم در زمینه‌های فرهنگی هنری ایران بوده است. از ماندگارترین این رویدادها می‌توان به هشتمین دوره دوسالانه سفال ایران اشاره کرد که در پاییز ۱۳۸۴ صورت گرفت، ششمین دوره دوسالانه ملی مجسمه‌سازی تهران در پاییز ۱۳۹۰، نشست‌های هفتگی سه‌شنبه شعر نیاوران در سال ۱۳۹۵ با حضور شاعران و نویسندگان برجسته، دوازدهمین دوره جشنواره ملی موسیقی جوان در سال ۱۳۹۷، اجراهایی از سومین دوره جشنواره موسیقی فجر در زمستان ۱۳۹۸ و نمایش‌های گروهی هنرمندان نامدار و پیشکسوت ایرانی ازجمله ایران درودی، حسین نوری، طاها بهبهانی، علی فرامرزی و ناصر هوشمند وزیری در همان سال، همگی در محل فرهنگسرای نیاوران تهران اجرا می‌شدند.
قسمت شرقی فرهنگسرای نیاوران از قسمت اصلی باغ تأثیر می‌پذیرد. حیاط مرکزی فرهنگسرای نیاوران به شکل مربعی است که جلو‌آمدگی‌ها و عقب‌نشست‌های اطراف حیاط در آن ورود می‌کنند. نکته جالبی که در نمای فرهنگسرا وجود دارد این است که طراح سعی نموده تا ساختمان و اجزای پرحجم‌تر را در لایه‌های داخلی ساختمان و کم حجم‌تر‌ها را در قسمت‌های بیرونی قرار دهد تا حداکثر میزان نور در این فرهنگسرا نفوذ پیدا کند.
دسترسی به بخش‌های مختلف فرهنگسرای نیاوران از طریق حیاط میانی صورت می‌گیرند. فضای نمایش‌خانه‌ها، نگارخانه‌ها و سالن‌های غذاخوری از طریق حیات میانی دسترسی مستقیمی دارند و جزو قسمت‌های اصلی فرهنگسراها تلقی می‌شوند. اما بخش‌های اداری و کتابخانه دسترسی غیرمستقیم دارد و اعضای فرعی فرهنگسرا به شمار می‌آیند.
امکانات فرهنگسرای نیاوران
همان‌طور که اشاره شد، فرهنگسرای نیاوران دارای بخش‌های عمومی و اختصاصی همچون یک کتابخانه، دو نگارخانه، دو سالن نمایشی، یک رستوران و امکانات دیگری در محیط باغ است. همچنین بخش‌های اداری رشته‌هایی از هنرهای تجسمی، سینمایی، گرافیکی و موسیقی که قسمتی از فرهنگسرا را به خود اختصاص داده، در این محل وجود دارند.
کتابخانه فرهنگسرای نیاوران
مساحت فضای کتابخانه نیاوران در حدود ۲۵۰ متر مربع است که در سال ۱۳۵۷ به همراه دیگر قسمت‌ها افتتاح شد. موجودی‌های کتاب کتابخانه نیاوران در ابتدای امر بیشتر به موضوعات هنر و شرق‌شناسی تعلق داشت. اما به‌مرور که کاربری فرهنگسرای نیاوران شکل هنری بیشتری به خود گرفت، کتاب‌های تخصصی در این زمینه نیز بیشتر شدند. در کنار کتاب‌های تخصصی تعداد زیادی از کتاب‌های خارجی هم در زمینه‌های معماری، به زبان اصلی در این محل نگهداری می‌شوند.
سالن نمایش نیاوران
سالن خلیج فارس یکی از سالن‌های نمایشی فرهنگسرای نیاوران است که حدوداً ۲۶۲ نفر ظرفیت دارد. سالن خلیج فارس بیشتر به عنوان سالن سینمایی و تئاتر و همچنین کنسرت‌های موسیقی در مقیاس کوچک استفاده می‌شود. ابعاد سالن برای اجراهای صحنه‌ای و موسیقی مطلوب و طبق استاندارد است. سالن گوشه هم ظرفیتی در حدود ۱۰۹ صندلی دو ساختمان واقع شده که امکانات نیمه‌حرفه‌ای در پخش صوتی و تصویری دارد
نگارخانه
طراحی باغ نیاوران الهام گرفته از باغ ایرانی است و سطح کاملاً مسطحی دارد. که محل مناسبی برای اجراهای فرهنگی و هنری است. نگارخانه فرهنگسرای نیاوران از بزرگ‌ترین و اصلی‌ترین نگارخانه‌های ایران است که بسیار مورد استفاده قرار می‌گیرد. این نگارخانه شامل ۴٫۵ طبقه از ساختمان است که در آن نگارخانه‌های شماره یک و دو قرار گرفتند. نظرات ابعاد نگارخانه شماره دو از شماره یک کوچک‌تر است و برای هنرمندان جوان مناسب‌تر است.
مجسمه‌های تناولی
در قسمت بیرونی فرهنگسرا درست در ورودی به کتابخانه، سه مجسمه مرد قرارگرفته شده است. این مجسمه‌ها توسط پرویز تناولی، نویسنده و مجسمه‌ساز ایرانی که دوستی نزدیکی با کامران دیبا داشت، ساخته شده‌اند و در این قسمت برای نمایش عمومی قرار داده شده اند. نظر کامران دیبا در مورد این مجسمه‌های ساده تلفیقی از هنر و معماری با زندگی روزمره انسان‌ها بود. ایده اولیه این مجسمه‌ها و مشاهده آثار استیون سیگال به ذهن او رسید. این هنرمند خارجی معمولاً مجسمه‌های سفید و گچی می‌ساخت آنان را در موزه به نمایش می‌گذاشت و بسیار حساس بود که هیچ لمسی با آنها صورت نگیرد. مهندسی دیبا با این کار هنر را از بستر رایج خود خارج و در میان مردم جاری ساخت. مردم نیز عکس‌العمل‌های خوبی نسبت به این مجسمه‌ها داشتند و در کنار آنها عکس‌های بسیاری را ثبت می‌کردند.
دسترسی فرهنگسرای نیاوران
فرهنگسرای نیاوران در حال حاضر یکی از فرهنگسراهای بسیار فعال و پویا در کشور است. فعالیت‌های مختلف فرهنگی در این مکان اتفاق می‌افتد برای مثال جلسات نقد و بررسی رویدادهای هنری که با حضور داوران مرتبط که شامل افرادی ماهر در رشته‌های خود، برگزار می‌شوند، گالری‌های مختلف هنری در زمینه‌های گوناگون نقاشی، کارگاه‌های آموزشی مختلف، نشست‌های رسانه‌ای که توسط اهالی رسانه به همراه خبرنگاران در این مکان صورت می‌گیرند.
اگر قصد رفتن به فرهنگسرای نیاوران را دارید می‌توانید از خط یک مترو تهران سوار شده و در ایستگاه تجریش پیاده شوید. در صورت استفاده از اتوبوس‌های بی آر تی مسیر راه‌آهن تجریش را سوار شوید. وقتی به میدان تجریش رسیدید ۵ دقیقه تا رسیدن به میدان قدس، پیاده‌روی کنید و از آنجا با تاکسی‌های نیاوران به این فرهنگسرا برسید.
فرهنگسرای نیاوران در ضلع جنوبی میدان نیاوران یا همان باهنر و در انتهای خیابان پاسداران است. شما می‌توانید با توجه به مسیر خود از اتوبوس‌های میدان تجریش_دارآباد و میدان رسالت_میدان قدس استفاده کنید. امیدواریم که تجربه خوبی از بازدید فرهنگسرای نیاوران داشته باشید لحظات نابی را آنجا سپری کنید.
